Poza Księgą Powtórzonego Prawa miłość do Boga nie jest tak ściśle powiązana z wypełnianiem przykazań. Jeden z psalmistów wyznaje: "Miłuję Pana, albowiem usłyszał głos mego błagania" (Ps 116,1). Miłość odnosi się tutaj bezpośrednio do Boga, co jest rzadkie w Starym Testamencie (por. jeszcze Sdz 5,31). Częściej mówi się o tych, którzy miłują imię Pana: prosi się o opiekę dla wszystkich, którzy miłują imię Pana (Ps 5,12; por. Ps 119,132) oraz o to, by mogli oni mieszkać w swym kraju (Ps 69,37). Pan będzie ich strzegł (Ps 145,20). On sam napełni ich radością – również jeśli są to obcy (Iz 56,67). Jest również mowa o oczekujących pomocy Pana (Ps 40,17 = 70,5) albo miłujących Jego chwałę (Ps 26,8). Unika się natomiast otwartego i bezpośredniego mówienia o miłości do Boga. Jest ona jednak obecna nawet tam, gdzie nie pojawia się słowo "miłość": "Kogo prócz Ciebie mam w niebie? Gdy jestem z Tobą, nie cieszy mnie ziemia" (Ps 73,25).

 

 

Konsekwencją stosunku do Boga jest w Izraelu codzienne postępowanie: "Bądźcie świętymi, bo Ja jestem święty, Pan Bóg wasz!" (Kpł 19,2). Łączy się z tym żądanie: "będziesz miłował bliźniego, jak siebie samego" (Kpł 19,18). W kontekście bezpośrednim chodzi o "zasadnicze nastawienie wobec drugiego człowieka" [21]. Nienawiści i zemście, które mogą być wynikiem tłumionego sporu, została przeciwstawiona miłość (Kpł 19,17.18). Zgodnie z dalszym kontekstem, na miłość bliźniego składa się również postępowanie społeczne. Ubogi powinien być sądzony tak samo, jak bogaty (Kpł 19,15). Zamożny nie powinien wykorzystywać swojej siły, a należną zapłatę powinien dać najemnikowi jeszcze tego samego dnia (Kpł 19,13). Dla uboższych należy zostawić pokłosie na polu i winogrona, które spadły na ziemię w winnicy (Kpł 19,10.11). Miłość bliźniego jest więc sprawą nie tyle uczucia, co ugody i porozumienia społecznego.

 

Jak szeroko rozciąga się miłość bliźniego? Hebrajski wyraz (rea') odnosi się do członka własnego narodu. Z tego powodu często twierdzi się – nawiązując do Kazania na Górze (Mt 5,43) – że w Izraelu miłość bliźniego miała ograniczony zakres. Przeciwstawia się temu jednak kontekst bliższy: "Przybysza (ger), który się osiedlił wśród was, będziecie uważać za obywatela. Będziesz go miłował jak siebie samego" (Kpł 19,34). Motywacja takiego zachowania brzmi następująco: "Bo i wy byliście przybyszami w ziemi egipskiej". Jest to argument, który już wówczas był silnie zakorzeniony w tradycji Prawa (por. Wj 22,20; 23,9; Pwt 10,19). Najstarsza księga prawa żąda, aby pomagać nawet wrogom ('ojeb: Wj 23,4.5). Również kiedy cierpiący biedą przepełniony jest nienawiścią (sone'), należy go nakarmić i napoić; "Żar ognia zgromadzisz nad nim, a Pan ci za to zapłaci" (Prz 25,22). Literatura historyczna zna tutaj przykład Dawida, który oszczędził Saula, swojego prześladowcę (1Sm 24,7; 26,11).

 

Jeśli bliźnim jest obcy czy nawet wróg, to miłość do niego wskazuje najdobitniej, że nie chodzi w tym miejscu o samo uczucie, ale o pewien zespół zachowań społecznych.

 

Literatura mądrościowa Izraela zdawała sobie sprawę z tego, że rozum zakłada panowanie nad sobą: "Kto napomnienie lubi, kocha mądrość" (Prz 12,1). Kto nie panuje nad sobą, również nie lubi upomnień (Prz 15,12). Dla mądrego już sama mądrość jest miła i jak najbardziej pożądana. Mówi ona o sobie: "Tych kocham, którzy mnie kochają" (Prz 8,17). Obdarza ona wielkim bogactwem tych, którzy ją kochają (Prz 8,21).

 

Stosunek do mądrości decyduje o losie ludzi. Mądrość strzeże tego, kto ją kocha (Prz 4,6). Kto jej nienawidzi, kocha śmierć (Prz 8,36). W ten sposób w poważne trudności wpadają ci wszyscy, którzy nie kochają ani karności, ani mądrości, lecz lubują się w kłótni i szyderstwie (Prz 1,22; 17,19), złocie i bogactwie (Koh 5,9), winie i oliwie (Prz 21,17).

 

Jest znamienne dla mądrości to, że wychodzą tu na jaw erotyczne komponenty miłości. Mądrość jest przedstawiana jako kobieta (Prz 8,1-21; Mdr 8,2.9). Miłość do niej stanowi przeciwieństwo do przestawania z nierządnicami (Prz 29,3).

 

 

* * *

 

Miłość w Starym Testamencie tworzy rozległy obszar antropologiczny i teologiczny. Miłość małżeńska stanowi u proroków i w Księdze Powtórzonego Prawa metaforę dla ostatecznie niewytłumaczalnej miłości Boga do swojego ludu. Według Księgi Powtórzonego Prawa miłość do Boga wyraża się w przestrzeganiu przykazań; w Psalmach zwraca się – chociaż pod względem językowym z pewną rezerwą – do samego Boga. Miłość bliźniego znajduje się w ścisłym związku z zachowaniem społecznym. W literaturze mądrościowej ponownie rolę odgrywa Eros: młodzież powinna wziąć stronę takiej wiedzy, która służy życiu.