Urodził się w 384 r. p.n.e. Jego ojczyzną była Stagira w Tracji, nad brzegiem morza Egejskiego. Ojciec Arystotelesa był nadwornym lekarzem macedońskiego króla Amyntasa II. W jego rodzinie zawód lekarza był przekazywany dziedzicznie. W piętnastym roku życia został całkowicie osierocony i dalszym jego wykształceniem zajął się wielce światły opiekun z grona kół lekarskich, z którymi jego rodzina utrzymywała ożywione stosunki. Sam Arystoteles od wczesnych lat młodzieńczych z zamiłowaniem studiował nauki przyrodnicze.

 

W wieku 17 lat opuścił ojczyste miasto i udał się do Aten, by tam zacząć studia w Akademii założonej przez Platona. W Akademii tej spędził 20 lat pracując twórczo z wielkim zapałem. Studiując liczne dzieła i słuchając dysput Platona na temat wszystkich dziedzin wiedzy, początkowo podzielał poglądy panujące w tej uczelni [1]. Jednak z biegiem czasu zaczął się interesować naukami empirycznymi i oddalił się od nauk największego idealisty dziejów, jakim był jego Mistrz [2]. Nie można jednak powiedzieć, że był oponentem w Akademii Platona i jego przeciwnikiem, przeciwnie – znalazł on w Platonie przewodnika i przyjaciela, do którego czuł najwyższy podziw i mimo, że w późniejszych latach dały o sobie znać jego własne zainteresowania naukowe, metafizyczne i religijne, nauki Platona wywarły na Arystotelesa trwały wpływ.

 

Po śmierci Platona Arystoteles opuścił Ateny i założył swego rodzaju odgałęzienie Akademii w Assos w Troadzie. Tam zaczął rozwijać własne niezależne poglądy. Na przełomie 343/342 roku Filip Macedoński zaprosił Arystotelesa do Pelli, powierzając mu na wychowanie własnego 13-letniego syna Aleksandra. Okres spędzony na dworze macedońskim i próby wywarcia moralnego wpływu na młodego księcia, który miał później odegrać wybitną rolę na politycznej scenie i przejść do potomności jako Aleksander Wielki, przyczynił się do poszerzenia horyzontów Arystotelesa i do uwolnienia go od ciasnych pojęć przeciętnego Greka. Kiedy Aleksander wstąpił na tron w roku 336/335, działalność Arystotelesa na polu pedagogicznym dobiegła końca i opuścił Macedonię, udając się prawdopodobnie do Stagiry, swojego rodzinnego miasta, które Aleksander rozbudował w dowód wdzięczności swojemu nauczycielowi.

 

Na przełomie 335/334 roku Arystoteles powrócił do Aten, gdzie założył własną szkołę – powstała ona w płn.-wsch. części miasta w Likeionie. Szkoła ta była znana także pod mianem Peripatos, a jej członkowie jako Peripatetikoi – nazwa ta wzięła się od zwyczaju prowadzenia dyskusji podczas spacerowania tam i z powrotem w cieniu krużganków, lub też stąd, że wiele wykładów głoszono w krużgankach. Poza prowadzeniem działalności edukacyjno – pedagogicznej Liceum Arystotelesowskie miało szersze pole działania, w rzeczywistości był to uniwersytet czy instytut naukowy, w którym dojrzali adepci kontynuowali swoje studia i badania. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, Arystoteles musiał uchodzić z Aten, ze względu na reakcję w Grecji na zwierzchnictwo macedońskie i na jego niegdyś bliskie kontakty z wielkim przywódcą. Schronił się w majątku swojej zmarłej matki w Chalcydzie na Eubei. Wkrótce potem w roku 322 zmarł złożony chorobą [3].

 

 

Jego pisma można podzielić na trzy grupy, z tym, że ostatnia dzieli się jeszcze na pięć podgrup:

 

a) PISMA WYDANE – przez niego samego i przeznaczone dla szerszego ogółu. Pochodzą one głównie z pierwszego okresu, gdy Arystoteles należał do Akademii, były to przeważnie dialogi o dużych zaletach literackich – stąd jego późniejsza sława bardzo zdolnego stylisty: Eudemos, Meneksen, Uczta, o Sofiście i o Polityku, do najważniejszych należy Protreptyk – stanowiący obronę filozofii i pochwałę życia oddanego wiedzy, oraz duży dialog w trzech księgach  O filozofii – z całej tej grupy przechowały się jednak tylko małe fragmenty.

 

b) MATERIAŁY NAUKOWE – były one o treści historycznej jak też literackiej i przyrodniczej. Zbieranie ich zostało zapoczątkowane w Assos i Stagirze, pochodziły jednak głównie z okresu Likeionu, i były wynikiem wspólnej pracy Arystotelesa i jego uczniów: były to wyciągi z dzieł dawnych filozofów, z wykładów Platońskich, teorie i wzory retoryczne, zbiór 158 konstytucji greckich i zbiór praw ludów barbarzyńskich, zbiory badań zoologicznych itp. – z tej grupy pism nie zachowało się prawie nic.

 

c) PISMA,  zawierające OPRACOWANIA NAUKOWE, przeznaczone do użytku szkoły: głównie notatki do wykładów – pisane w okresie pracy naukowej w Likeionie i w Assos – te dzieła zachowały się prawie w całości. Pisma te tworzą pięć grup
LOGICZNE – które w czasach bizantyjskich otrzymały nazwę Organonu (z gr. organon – narzędzie), są to traktaty takie jak: Kategorie, O zdaniu, Analityki, Topika, O sofizmatach.
PRZYRODNICZE – stanowią je rozprawy z fizyki, historii naturalnej i psychologii, takie jak: Fizyka, O niebie, O stawaniu się i ginięciu, Meteorologika, Historia naturalna zwierząt, O częściach zwierząt, O pochodzeniu zwierząt, O duszy.
METAFIZYCZNE – stanowiące ośrodek filozofii Arystotelesa – tzw. Pierwsza Filozofia. Metafizyka Arystotelesa to 14 ksiąg różnego pochodzenia, nie dające się składnie ze sobą powiązać – stanowią one „pisma następujące po pismach przyrodniczych”.
PRAKTYCZNE – obejmują etykę i politykę, a obejmują m. in.: Etykę eudemejską, Etykę nikomachejską i Etykę Wielką­ – uważaną przez wielu za połączenie dwóch wcześniejszych; oraz Politykę.
POETYCZNE -  z tej grupy zachował się jedynie fragment Poetyki, traktujący głównie o tragedii [4].

 

 

Arystoteles,  podobnie jak Platon może być uważany za geniusza. Wpływ tego pierwszego na potomność jest mniejszy od Platońskiego, wszak był on jego uczniem. Pod względem potęgi  myśli twórczej i ogromu odkryć, jeśli chodzi o podwaliny pod naukę i o racjonalność rozwiązań, Arystoteles jest prawdopodobnie najwybitniejszym myślicielem naszego kręgu kulturalnego. Arystotelesowi w szczególności przypisać należy:

 

a)stworzenie logiki formalnej;
b)stworzenie metodologii nauk dedukcyjnych (system aksjomatyczny);
c)pierwsze systematyczne zastosowanie obserwacji przyrody;
d)stworzenie naukowej psychologii w taki sposób, że choć niektóre jego myśli zostały zarzucone, nikt jednak dotąd nie zdobył się na wprowadzenie nowej zasadniczej kategorii psychologicznej;
e)pierwsze obszerne i systematyczne opracowanie etyki;
f)stworzenie zoologii naukowej;
g)stworzenie meteorologii;
h)pierwszy ścisły traktat prawa konstytucyjnego i teorii państwa;
i)pierwszą systematyczną estetykę.

 

Można więc bez większej przesady powiedzieć, że Arystoteles jest twórcą nauki współczesnej: wypracował jej pojęcie, odkrył podstawowe jej metody, narzucił swoisty styl naukowy i jako pierwszy pracował w sposób, który nazywamy naukowym w bardzo wielu dziedzinach, którymi się zajmował.

 

 

Filozofia Arystotelesa odznacza się prawdziwie greckim umiarem i harmonijnym połączeniem w rozwiązywaniu każdego zagadnienia. Arystoteles jest idealistą, ale nie szuka idei poza światem, lecz znajduje ją w świecie, w materii. Jest spirytualistą, ale nie sądzi, by dusza była w ciele jak w więzieniu, lecz przeciwnie zakłada jedność psychofizyczną; stoi na gruncie pierwszeństwa ducha, ale nie żąda bynajmniej zabicia ciała, lecz jego harmonijnego rozwoju; stoi na gruncie społecznym, ale potrafi bronić praw jednostki na tle społeczeństwa. Ceni wysoko znaczenie rozumu, jest twórcą logiki formalnej, ale nie odrzuca ani świadectwa zmysłów, ani intuicji. Jego system myślowy można nazwać filozofią jedności – Arystoteles ma wzrok zwrócony na to, co łączy poszczególne fragmenty rzeczywistości w całość, usiłuje wszędzie znaleźć jedność: jedność bytu, świata, organizmu, duszy i ciała, rozumu i uczuć, władzy i obywateli. Jego filozofię cechuje trzeźwość, oparcie na doświadczeniu, postępowanie metodyczne i logiczne.

 

Teoria aktu i możności. Stanowi ośrodkową doktrynę Arystotelesa, na której opiera się niemal wszystko co głosił. Polega ona na tym, że w każdym przedmiocie, jaki spotykamy w świecie, wykryć można dwa podstawowe, wzajemnie uzupełniające się składniki: jeden odgrywający rolę materii, tworzywa, czegoś nieokreślonego, podłoża, drugi zaś nadający temu podłożu treść i określoność. Pierwszy , bierny i nieokreślony nazywa Arystoteles możnością (gr. dynamis), drugi aktem (gr. energeia). Rzecz, która może się stać rzeczą taką a taką, nazywa się u Arystotelesa „taką-a-taką w możności” np. dziecko jest matematykiem w możności, a biała ściana jest zielona w możności, bryła marmuru jest posągiem w możności, kupa kamieni jest domem w możności itp. Owe czynniki podstawowe pozostają jednak po nadejściu aktu razem: tak jak w posągu, np. Zeusa, istnieje i sama materia, z której powstał posąg (marmur), i akt, który Arystoteles nazywa „formą”. Tak więc pary: akt-możność i forma-materia są odpowiednikami.

 

Teoria poznania. Poznanie ma u Arystotelesa następujący przebieg: najpierw obserwujemy przyrodę zmysłami i zbieramy obserwacje; z tego tworzy się doświadczenie empiryczne, na którym za pomocą indukcji budujemy ogólne prawa; z ich pomocą osiągamy istotę rzeczy, która jest też definicją. Prócz danych zdobytych przez obserwację zmysłową występują w nauce także „pierwsze zasady”, np. zasada niesprzeczności, które są po części aksjomatami. Zasad tych nie można udowodnić. Poznać można także za pomocą intuicji (gr. nous), pojmującej czym rzecz jest.

 

Teoria kategorii. Według niej, pojęcia (a także rzeczy) można podzielić na gatunki, te łączyć w wyższe gatunki, aż dojdzie się tak do gatunków najwyższych. Jest ich dziesięć: substancja (gr. ousia) i dziewięć przypadłości, tj. cech rzeczywistych: ilość, jakość, relacja, gdzie, kiedy, położenie, posiadanie materialne, czynność, bierność. Przypadłości te mają się do substancji jak akt do możności; niektóre z nich są ściśle związane z istotą rzeczy, inne są przypadkowe i zmienne.

 

Budowa świata. Świat jest przede wszystkim wieczny (nie ma więc dla Arystotelesa problemu kosmogonicznego – jak i z czego świat powstał). Interesują go zagadnienia opisu i funkcjonowania maszyny śwaitowej. Dzieli się ona na 3 części – u samego dołu, albo raczej w środku, bo świat jest kulisty, stoi nieruchoma Ziemia – świat tutejszy”, teren wiecznej zmiany; nad nią (naokoło) mamy świat niebieski, w którym występuje tylko jeden rodzaj zmiany, a mianowicie ruch lokalny w formie obrotowej; wreszcie nad tym wszystkim stoi Pierwszy Motor, nieruchomy zupełnie, nie złożony z materii i formy, a nadający ruch wszystkiemu. Pierwszy Motor jest rodzajem Boga, ale należy pamiętać iż u Arystotelesa jest on pozbawiony cech osobowych, nie rządzi światem, nie stworzył świata – jest On wyjątkiem w przyrodzie o tyle, że jest czystą formą, pozbawioną materii. U Arystotelesa mamy dwa absoluty: u góry – czysta forma, Pierwszy Motor, u dołu – czysta materia. Między nimi leży świat widzialny i wiecznie zmienny.

 

Biologia. Życie definiuje Arystoteles jako zdolność do ruchu spontanicznego. Każdy ruch zakłada, zgodnie z teorią aktu i możności, dwa czynniki: materię poruszaną i poruszający akt. Ten akt w zwierzęciu czy roślinie nazywa Arystoteles duszą (gr. psyche entelecheia). Dusza jest formą ciała, przy czym forma ma ogólne znaczenie: to, co stanowi treść i istotę danej rzeczy. A że między materią a formą związek jest możliwie najściślejszy, Arystoteles broni w ten sposób jedności organizmu.

 

Psychologia ludzka. Człowiek jest najwyższym ze zwierząt i odznacza się posiadaniem nous – duszy duchowej, która zawiera w sobie także duszę zwierzęcą i roślinną. Jako zwierzęca, posiada ona pięć klasycznych zmysłów, które nie są organami, ale dyspozycjami do odpowiedniego typu poznania. Poznanie zmysłowe (gr. aistesis) jest niezawodne w swoich granicach. Ponad zmysłami zewnętrznymi przyjmuje Arystoteles zmysły wewnętrzne: zmysł wspólny, który z poszczególnych wrażeń konstruuje spostrzeżenie, wyobraźnię i pamięć. Poznaniu zmysłowemu odpowiada uczucie (gr. epithumia), które jest u Arystotelesa funkcją zmysłową, w przeciwieństwie do woli (gr. thymos). Jako duchowa, dusza wyposażona jest w nous, sprawność intuicji i myślenia, którą człowiek za pośrednictwem zmysłów poznaje idealne treści. Przed poznaniem zmysłowym dusza nic nie wie i dopiero działanie przedmiotów na zmysły pobudza ją do poznania. Nous jest podwójny – ma formę umysłu biernego, który jest niejako materią dla poznania, i czynnego, który działa na wyobrażenia, aby z nich wyprowadzić treść intelektualną i wycisnąć ją na umyśle biernym. Umysł czynny opisany jest jako wieczny, zawsze czynny, zawsze w akcie, co sprawia, że jest on jak rodzaj Boga, czy część Boga. U Arystotelesa nie ma śladu nauki o nieśmiertelności duszy, mimo wzmianek o owym czynnym umyśle; dusza ludzka, podobnie jak wszystkie inne formy, rozpływa się po śmierci w nicość.

 

Etyka. Celem każdej działalności ludzkiej jest eudajmonia, szczęście – wszystkiego pożąda się dla szczęścia – szczęście jest celem samym w sobie (celem ostatecznym). Najwyższym  szczęściem nie może być możność, lecz sam akt, a więc działalność tj. działalność doskonała. Taką doskonałość umożliwia jedynie cnota (gr. arete), będąca dyspozycją do sprawnego spełniania czynów. Istota szczęścia polega na czynieniu tego, co jest piękne i dobre, poświęceniu wszystkiego innego dla tej czynności, a tą czynnością jest w pewnym względzie kontemplacja naukowa. Cnota dzieli się na intelektualną i moralną. Intelektualną zaś dzieli na pięć rodzajów – trzy są teoretyczne: a) filozofię (odnośnie do wielkich celów życiowych); b) naukę (sprawność rozumowania w danej dziedzinie); c) inteligencję (zdolność pojmowania); i dwie praktyczne: d) technikę (dotyczącą rzeczy zewnętrznych); e) roztropność (odnośnie do własnego życia). Cnota moralna nie leży w intelekcie, nie jest tym samym co wiedza, jest ona sprawnością woli – staje się pełną cnotą dopiero wówczas, gdy połączona jest ze zrozumieniem i wolnym wyborem. Arystoteles omawia też w swoich rozważaniach kilka cnót głównych: sprawiedliwość, męstwo, umiarkowanie, przyjaźń.

 

Polityka. Człowiek jest z natury zwierzęciem społecznym. Stąd rodzina, gmina i miasto (państwo) są instytucjami naturalnymi. Pierwsze miejsce zajmuje rodzina – mężczyzna i kobieta; rozszerzeniem rodziny jest rodzina z niewolnikami, bo instytucja niewolnictwa jest też naturalna. Po rodzinie powstaje państwo, jako instytucja naturalna ma za zadanie zapewnienie szczęścia obywatelom. Państwo pojmował Arystoteles niejako organicznie, jako całość złożoną z różnych części dla dobra wspólnego. Nie ma idealnego ustroju – zależnie od okoliczności jeden albo drugi może być najlepszym. Można na ogół pomyśleć 6 i tylko 6 form ustrojowych, z których 3 pierwsze są w zasadzie dobre, a trzy dalsze powstają przez korupcję pierwszych:
1.Monarchia
2.Arystokracja
3.Politeja
4.Tyrania
5.Oligarchia
6.Demokracja [5]