Przeglądając starsze modlitewniki i mszaliki, natrafiamy na określenie ofiarowanie, które ma w nich swoje miejsce po liturgii słowa (Mszy katechumenów), a przed Kanonem rzymskim (jedyną w tamtych czasach modlitwą eucharystyczną). Do dziś niektórzy kapłani i organiści mówią o ofiarowaniu. Starsi ludzie będą jeszcze pamiętali, że przed reformą liturgiczną pierwszą część liturgii eucharystycznej nazywano ofiarowaniem. To określenie mogło szybko prowadzić do niewłaściwego zrozumienia. Właśnie ofiarowanie (łac. offerre) chleba i wina było pierwotnie skromnym przygotowaniem, to znaczy przyniesieniem przeznaczonych do konsekracji darów. Z czasem wierni dołączali ofiary na utrzymanie kleru, ubogich i świątyni. W niektórych rejonach w Kościele ukształtowała się z tego procesja z darami, którą również zwano ofiarowaniem. Warto przypomnieć, jaka była intencja Soboru Watykańskiego II w tej sprawie.

 

Dary chleba i wina w liturgii nowotestamentalnej mogą tylko w bardzo odległym sensie być nazwane ofiarą. Przez ofiarę Chrystusa na krzyżu wszystkie starotestamentalne ofiary ze zwierząt, pokarmów i kadzidła straciły na znaczeniu. Mimo to we wczesnym średniowieczu, zwłaszcza w rejonie frankońsko-galijskim, darom tym przyznawano prawie kultyczny ofiarniczy charakter. Z tego rozwinęły się modlitwy i ceremonie, które częściowo przedostały się do liturgii rzymskiej. Mogły one budzić wrażenie, że już w tym momencie chodzi o przeistoczone dary. I tak kapłan modlił się aż do reformy soborowej, unosząc chleb: „Przyjmij, Święty Ojcze, Wszechmogący wieczny Boże, tę niepokalaną Ofiarę [...], którą ofiaruję Tobie za wszystkich tu obecnych [...], ażeby im i mnie posłużyła do zbawienia na żywot wieczny” (Suscipe, sancte Pater - Mszał rzymski, opr. O. G. Lefebvre OSB, Brugia 1931, s. 112). Przy podniesieniu kielicha mówił: „Ofiarujemy Ci, Panie, kielich zbawienia” (Offerimus tibi – szał rzymski, s. 113). Zaraz po tym następowała epikleza: „Przyjdź, Uświęcicielu, wszechmogący wieczny Boże, i błogosław tę ofiarę, Świętemu Imieniu Twojemu przygotowaną” (Veni sanctificator omnipotens – Mszał rzymski, s. 113-114). Po umyciu rąk następowała modlitwa ofiarnicza do Trójcy Przenajświętszej: „Przyjmij, Trójco Święta, tę ofiarę, którą Ci przynosimy [...]” (Suscipe, sancta Trinitas – Mszał rzymski, s. 116). Takie sformułowania w tym momencie są mylące i nie na miejscu. W najlepszym wypadku można je uważać za myślowe uprzedzenie mającej nastąpić za chwilę przemiany i ofiary, która się dokona w tych darach dopiero podczas modlitwy eucharystycznej. Niestety, taki mylny tekst zachował się również w odnowionym Ordo missae jako wprowadzenie do modlitwy nad darami: „Módlcie się, aby moją i waszą Ofiarę przyjął Bóg, Ojciec wszechmogący [...]”.
 

Z pełną słusznością na miejscu określenia ofiarowanie (łac. offertorium) wybrano określenie przygotowanie darów (łac. praeparatio donorum), które lepiej odpowiada rzeczywistości. Jednocześnie odpowiada ono greckiemu określeniu proskomidie w liturgii bizantyjskiej. Na początku przygotowania darów przygotowuje się ołtarz jako centrum wydarzenia eucharystycznego, jako „stół Pański” (por. 1 Kor 10,21). Jego szczególna godność leży w tym, że poprzez tajemnicę eucharystyczną staje się on „tronem Chrystusa” i jako taki już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa był bardzo ważny. Do przygotowania ołtarza należy: przyniesienie i rozłożenie korporału, przyniesienie puryfikaterza, palki, kielicha i pateny (czasami zdjęcie welonu i palki).

 

Procesja z darami
 

Powróćmy do wspomnianej już procesji z darami. Ze skromnego (pierwotnie nierytualnego) przyniesienia darów chleba i wina do ołtarza utworzyła się uroczysta forma, zwana procesją, poszerzona o dary charytatywne, zakończona przekazaniem ich przed ołtarzem kapłanowi lub diakonowi. Już od św. Augustyna dowiadujemy się o zwyczaju towarzyszenia tej procesji śpiewem psalmu w większych kościołach. W Rzymie ten śpiew zwany był antiphona ad offertorium. Od czasów karolińskich zaczęto okadzać dary i ołtarz. Wskazane jest, aby sami wierni przynosili dary do ołtarza. Duchowe znaczenie tego gestu polega na tym, że wierni sami identyfikują się z przynoszonymi darami i sami składają siebie w ofierze lub łączą się z ofiarującym się Ojcu na nowo Chrystusem przez wiarę i duchową postawę ofiary. Tę duchową ofiarę symbolizują nie tylko chleb i wino, ale również przyniesione dary charytatywne i kolekta. Te materialne ofiary są wyrazem miłości pomagającej innym, którą Jezus odnosi do siebie: „to Mnieście uczynili” (por. Mt 25,40), oraz odpowiedzialności za Kościół i świat. Zaleca się, aby koszyki z kolektą pieniężną po przyniesieniu do ołtarza zostały złożone w jego pobliżu. W ten sposób zostanie szczególnie podkreślony jej duchowy związek z Eucharystyczną Ofiarą.

 

 

W dalszym przebiegu tej części Mszy Świętej przyniesieniu i postawieniu darów chleba i wina na ołtarzu towarzyszą specjalne modlitwy dziękczynne, skomponowane na wzór żydowskich beraka. Po odnowie liturgicznej Vaticanum II kapłan mówi nad chlebem: „Błogosławiony jesteś, Panie, Boże wszechświata, bo dzięki Twojej hojności otrzymaliśmy chleb, który jest owocem ziemi i pracy rąk ludzkich; Tobie go przynosimy, aby stał się dla nas chlebem życia”. Najczęściej kapłan odmawia ją po cichu, a gdy odmawia ją głośno, zgromadzony lud odpowiada: „Błogosławiony jesteś, Boże, teraz i na wieki”. Podobnie nad kielichem kapłan wypowiada słowa modlitwy: „Błogosławiony jesteś, Panie, Boże wszechświata, bo dzięki Twojej hojności otrzymaliśmy wino, które jest owocem winnego krzewu i pracy rąk ludzkich; Tobie je przynosimy, aby stało się dla nas napojem duchowym”. Tutaj także lud głośno odpowiada: „Błogosławiony jesteś, Boże, teraz i na wieki”. W obu modlitwach Kościół zwraca się do Boga jako Stwórcy, który człowieka hojnie obdarza swoimi darami. Tym razem jest to chleb - owoc ziemi i wino - owoc winnego krzewu. Człowiek przynosi Stwórcy przez ręce kapłana chleb i prosi Boga, aby przemienił go w „chleb życia”, podobnie wino, aby zostało przemienione w „napój duchowy”. Także udział człowieka w dziele powstawania darów ofiarnych został tutaj podkreślony, gdy jest mowa o „owocu pracy rąk ludzkich”. Człowiek wiary i zaufania w każdym momencie dziękuje Bogu. Stąd słowa: „Błogosławiony jesteś, Boże, teraz i na wieki”.

 

 

Od IX-XI wieku do sprawowania Eucharystii Kościół używa chleba nie-kwaszonego z czystej mąki pszennej (w rycie łacińskim), a kwaszonego w rycie bizantyjskim. Natomiast wino jest z gron winnych, naturalnie pozyskiwane, od XVI wieku koloru białego (w rycie łacińskim), a czerwone w rycie bizantyjskim. Zastanawiający jest gest zmieszania odrobiny wody z winem. W starożytności było w zwyczaju picie wina z domieszką wody, podobnie było w czasach Pana Jezusa. Wodę dodawano do wina także w czasie celebrowania Paschy żydowskiej. Niektórzy badacze utrzymują, że przy pierwszych dwóch kielichach mogła to być 1/3, a przy ostatnim 1/12 wody. Tradycja chrześcijańska widziała tu symboliczny charakter. Z jednej strony w geście tym były znaki krwi i wody, które wypłynęły z otwartego Serca Jezusa (por. J 19,34). W tym momencie narodził się Kościół i sakramenty. Z drugiej zaś strony widziano w nim symbol Boskiej i ludzkiej natury Chrystusa. Jak Chrystus ma udział w naszej ludzkiej naturze, tak my mamy udział w Jego Boskiej naturze (por. 2 P 1,4). Jeszcze jedno znaczenie podaje cytowany już mszał benedyktyński, powołując się na Synod w Tibour, że woda symbolizuje wiernych, którzy w Komunii Świętej będą tak zatopieni w Jezusie jak krople wody w winie.
 

W dalszym przebiegu liturgii mszalnej kapłan w pokorze wypowiada słowa: „Przyjmij nas, Panie, stojących przed Tobą w duchu pokory i z sercem skruszonym; niech nasza Ofiara tak się dzisiaj dokona przed Tobą, Panie Boże, aby się Tobie podobała”. Wypowiada on te słowa w imieniu wszystkich, ale również za siebie. Wyrażają one wspomniane już wcześniej duchowe znaczenie ofiary wiernych z siebie samych i włączenie w ofiarę Chrystusa swoich radości i smutków, porażek i sukcesów oraz owoców pracy. W ten sposób solidaryzują się oni i łączą z ofiarą Chrystusa. Następujący teraz gest umycia rąk jest pozostałością po rozbudowanej procesji z darami, po której kapłan lub biskup, przyjmując dary naturalne, musiał sobie umyć ręce. Obecnie ma on wyłącznie symboliczny charakter, jak to wynika z wypowiadanych przez kapłana słów: „Obmyj mnie, Panie, z mojej winy i oczyść mnie z grzechu mojego”. W wielu religiach znane są obmycia rytualne jako czynności symboliczne, wyrażające przygotowanie się do modlitwy i ofiary. W tym miejscu być może zaangażowani w reformę liturgiczną pamiętali o słowach psalmu: „Kto wstąpi na górę Pana, kto stanie w Jego świętym miejscu? Człowiek rąk nieskalanych i czystego serca” (Ps 24,3-4a). Następnie kapłan głośno wyraża prośbę wszystkich zebranych o przyjęcie przez Boga ofiary, która za chwilę zostanie Mu złożona przez Kościół: „Módlcie się, aby moją i waszą Ofiarę przyjął Bóg, Ojciec wszechmogący”. Lud wierny odpowiada słowami: „Niech Pan przyjmie Ofiarę z rąk twoich na cześć i chwałę swojego imienia, a także na pożytek nasz i całego Kościoła świętego”. W tej modlitwie zostało sprecyzowane pojęcie Kościoła: jest to wspólnota zebranych na Eucharystii, a także cały Kościół. Natomiast w modlitwie przewidzianej na koncelebrę kapłanów bez udziału wiernych został ten horyzont jeszcze bardziej poszerzony o cały świat: „Módlmy się, aby Bóg Ojciec wszechmogący przyjął Ofiarę Kościoła na swoją chwałę i za zbawienie całego świata”.

 

 

Na końcu przygotowania darów przewidziana jest modlitwa nad darami (oratio super oblata). Jest to oracja, którą głośno śpiewa lub odmawia sam kapłan, podobnie jak kolektę i modlitwę pokomunijną. Wprowadzono ją w VIII wieku w rejonie frankońsko-galijskim, ale najpierw odmawiano ją cicho, stąd jej nazwa - sekreta (oratio secreta). Ciągle powracającą treścią tej oracji jest prośba do Boga o przyjęcie naszych darów i modlitw, a tym samym naszej ofiary z nas samych. Często w obliczu mającego dokonać się za chwilę centralnego wydarzenia liturgii w modlitwach tych pojawia się prośba o Boże zbawcze działanie. Przykładowo w modlitwie nad darami z 26. niedzieli w ciągu roku zawarta jest prośba: „[...] przyjmij z upodobaniem naszą Ofiarę i spraw, aby przez nią otwarło się dla nas źródło wszelkiego błogosławieństwa”.
 

Konkludując, trzeba stwierdzić, że odnowione w duchu liturgii soborowej obrzędy przygotowania darów w swoich gestach i słowach (poza jednym wyjątkiem) nie pozostawiają wątpliwości, że chodzi o ryty przygotowujące do złożenia ofiary. Chociaż czasami w tekstach liturgicznych dotyczących darów jest mowa jako o ofierze, to jednak Kościół jasno trzyma się przekonania, że to jeszcze nie „ofiarowanie” i takiego rozumienia uczy wiernych. Trzeba stwierdzić, że napięcie pomiędzy duchową ofiarą wiernych a sakramentalną ofiarą ciągle pozostaje i obie nazwy: ofiarowanie i przygotowanie darów nie oddają do końca treści tego, co się w tym momencie Mszy Świętej odbywa.