Wiele rzeczy było dla mnie ważnych. Przede wszystkim ciekawość świata i chęć poznawania go. Kolejna sprawa to porządkowanie tego, co poznane, i szukanie jakiegoś centrum, na którym należałoby się skupić. Najpierw takim centralnym punktem był drugi człowiek i więź z nim. Dopiero później to zainteresowanie człowiekiem rozszerzyło się na Kogoś większego niż on. Być może wpływ na to rozszerzenie miało rozczarowanie człowiekiem, nie konkretnym, ale istotą ludzką w ogóle. Dostrzeżenie ludzkich granic, w tym także własnych, sprawiło, że zaczęłam poszukiwać wartości, przekraczając człowieka, i skierowałam się ku religii.

 

 

Nie, psychiatria nigdy mnie nie rozczarowała.

 

 

Na pewno nie, ponieważ granice człowieka chorego można w jakiś sposób określić. Moje rozczarowanie dotyczyło człowieka zdrowego jako istoty władającej światem, która przypisuje sobie sprawowanie władzy nad przedmiotami i ludźmi. Ten typ człowieka mnie rozczarował. Z chorymi po prostu byłam i pomagałam im. Traktowałam ich jako osoby mi powierzone, dlatego z mojej strony nie pojawiały się jakieś oczekiwania wobec nich. A rozczarowanie przecież jest owocem oczekiwania niespełnionego. Wobec chorych nie miałam oczekiwań, nie mogli więc mnie rozczarować.

 

 

Trudno to określić, ponieważ tak naprawdę składa się na to suma wielu rozczarowań. W dzieciństwie patrzymy na rodziców jak na istoty doskonałe, w okresie dojrzewania poznajemy ich granice i to pierwszy etap naszego rozczarowania. Później nierzadko doznajemy odrzucenia ofiarowanej innym przyjaźni – to też element rozczarowania. Poznajemy ludzkie losy i widzimy w nich załamania, i to zawinione załamania. Dostrzegamy opanowanie przez jakieś uzależnienie. Wszystko to staje się źródłem rozczarowania. Generalnie mówiąc, wiąże się ono z niemożnością przekroczenia przez człowieka pewnych granic.

 

 

Z pewnością. Szybko doświadczyłam pewnych represji. Najgorsza była jednak miałkość i ciasnota tego systemu. Chociażby to, że zwał się "demokracją", a był jej przeciwieństwem, albo to, że traktował człowieka jako przedmiot manipulacji. Niewątpliwie to także wpłynęło na rozczarowanie. Odrzuciło mnie wówczas od polityki i trwa to do dziś.

 

 

Nie wiem. Taka była moja droga. Spotykam jednak ludzi, którzy otwierają się na Pana Boga w sposób naturalny, tak jak rozwija się kwiat: od razu rozkwita w nich powołanie, a nawet ludzka świętość. Przypuszczam, że są ludzie, którzy otwierają się na Boga w sposób bezpośredni i zostaje im oszczędzone to rozczarowanie. Chociaż z drugiej strony, chyba nikomu nie zostaje oszczędzone rozczarowanie samym sobą.

 

 

Człowiek musi dostrzec własne granice i zrozumieć, że jest istotą stworzoną.

 

 

Człowiek nie przestaje być wartością tylko dlatego, że jest istotą skończoną i ma swoje granice. Wartością pozostaje. Zawsze miałam poczucie wartości człowieka i nie czułam się zagrożona nihilizmem. Myślę, że także dlatego mogłam podjąć zawód, który kierował mnie ku ludziom i ich potrzebom.

 

 

Nihilizm moim zdaniem zagraża tym, którzy za wszelką cenę chcą w sobie uratować doskonałość, iluzję mocy, sił i jakichś nieograniczonych ludzkich możliwości. Kiedy ich dążenia natrafiają na niepowodzenia, a oni nie chcą się przyznać, że jest to niepowodzenie – to może prowadzić do nihilizmu.

 

 

W jakimś stopniu tak. Ta wiara w nieskończoność młodości czy własnych możliwości, przy jednoczesnym obwinianiu otoczenia, nigdy siebie, o wszelkie niepowodzenia. Nie bierze się odpowiedzialności za siebie i to ostatecznie prowadzi do nihilizmu. Natomiast jeśli chodzi o spotkanie z Bogiem, to przypuszczam, że zawsze jest to także kwestia łaski. To Bóg wychodzi naprzeciw i w pewnym momencie dotyka człowieka. Jesteśmy na tyle wolni, na tyle przez Niego tą wolnością obdarzeni, że możemy ów dotyk odrzucić. Zwłaszcza jeśli wcześniej odrzucaliśmy ludzi, wówczas łatwiej przyjdzie nam też odrzucić Boga.

 

 

Na pewno – i chyba taka właśnie była moja droga.

 

 

Kiedyś dzieliłam ścieżki ludzkiego rozwoju na kilka równoległych dróg. Teraz dostrzegam wielowarstwowość życia psychicznego i duchowego człowieka. To nie anuluje mojego poprzedniego widzenia, ale je uzupełnia.

 

 

Trudno to nazwać, ponieważ większość z nas sobie tej wielowarstwowości nie uświadamia. Można to sobie uświadomić dopiero, jeśli dzięki refleksyjności poznamy siebie oraz złożoność własnego przeżywania. Bywa na przykład cierpienie, które przynosi radość, z tym że radość ta pochodzi z innego poziomu niż cierpienie spowodowane jakąś dolegliwością. Podobnie różnego typu ambiwalencje: czegoś się jednocześnie boimy i pragniemy. Można to potraktować jako zlepek przeżyć, ale można też przeanalizować to jako równoczesne przeżywanie czegoś na różnych poziomach.

 

 

Trudno to ocenić do końca. Człowiek nie jest świadomy narastania swojego doświadczenia. Każda sytuacja jest nowa i tylko nawyk porządkowania własnego przeżywania oraz refleksja nad nim stopniowo prowadzi do dostrzeżenia wielowarstwowości przeżywania człowieka.