Spośród wszystkich papieży XX wieku jest (i bez wątpienia dalej będzie) najbardziej kontrowersyjnym papieżem. Na temat Piusa XII powstały niezliczone prace. W ostatnich czasach uwaga części historyków skupiła się na tak zwanych „przemilczeniach” Piusa XII o nazizmie i żydowskim holokauście. Nie mamy zamiaru wdawać się w tego rodzaju debatę, tym bardziej iż celem niniejszego rozdziału jest przeanalizowanie stanowiska Piusa XII wobec całej drugiej wojny światowej. Z drugiej strony jednak skorzystamy z okazji, aby przedstawić elementy wykazujące bezzasadność wspomnianej przed chwilą tezy. Przede wszystkim skonfrontujemy  działalność Piusa XII z działalnością Benedykta XV w kontekście wojny, która zaangażowała wielką liczbę ludności cywilnej, zarówno ze względu na coraz potężniejszą broń, jak i masową eksterminację. Wreszcie zestawimy pokojowe propozycje Pacelliego z „orędziem pokojowym” jego poprzednika.

 

 

Zobaczyliśmy już, jak pięć lat wojny w żaden sposób nie usunęło moralnych przyczyn, które wywołały konflikt. W ideologiach zrodzonych po wojnie człowiek sprowadzony został do zwykłego przedmiotu na służbie aktualnie obowiązującej doktryny Wobec tych, którzy nie dostosowywali się albo uznani zostali za niewygodnych dla panującego reżimu, stosowano masową eksterminację. Obowiązujący do czasów pierwszej wojny światowej chrześcijański ideał teraz został zepchnięty na bok, aby ustąpić miejsca nienawiści, egoizmowi nacjonalistycznemu oraz imperialistycznej rywalizacji. Wraz z nadejściem totalitarnych ideologii próbowano wręcz zniszczyć chrześcijaństwo. Fatalnymi datami dla ludzkości były lata 1917, 1922 oraz 1933. Wówczas bowiem kolejno nastały: komunizm w Rosji, faszyzm we Włoszech i nazizm w Niemczech.

 

W 1917 roku Rosja znalazła się na skraju katastrofy w wyniku klęsk odniesionych podczas wojny. Zniszczenia, głód, bieda wzmogły ogólny stan rozpaczy: rozruchy ludowe i bunty żołnierzy doprowadziły do upadku caratu i do nadejścia ideologii komunistycznej. Komuniści nie zadowolili się obaleniem starego systemu politycznego, lecz przejęli dodatkowo pełną kontrolę poprzez anulowanie fundamentalnych swobód. Komunizm zaprowadził nową religię, a właściwie antyreligię(1), aby stworzyć w ludziach ślepą i posłuszną wiarę w ideologię. Aby plan się powiódł, konieczne było zniszczenie „starej” religii chrześcijańskiej. Wiązało się z tym zniszczenie „starego świata”, dawnych tradycji, by zbudować świat nowy, oparty na przynależności do klasy proletariackiej, która reprezentowała ciemiężonych przez stary system polityczny i społeczny. Doprowadziło to nieuchronnie do praktyki masowej rzezi chrześcijan i członków warstw uprzywilejowanych „starego świata”, burżuazji uznanej za odpowiedzialną za katastrofę wojny i cierpienia styranizowanej ludności.

 

Drugą ideologią, jaka nastała w Europie, był faszyzm Benito Mussoliniego. We Włoszech kryzys ekonomiczny w okresie międzywojennym splótł się z niestabilnością polityczną. Słabość liberalnych rządów i obawa przed komunistyczną rewolucją doprowadziły część dawnej klasy rządzącej z królem na czele do pełnego oparcia się na Mussolinim. Ideologia faszystowska nie przyjęła tak brutalnego i radykalnego wymiaru, jak ideologia komunistyczna. We Włoszech przewrót dokonał się za zgodą klasy rządzącej. Mussolini miał rządzić pod warunkiem kompromisu, który stopniowo zaczął przesuwać na swoją korzyść. Nie przeszkodziło to faszyzmowi stworzyć państwa totalitarnego przy jednoczesnym wysiłku dokonania przemiany duchowej w narodzie włoskim: także we Włoszech człowiek sprowadzony został do istoty pozbawionej tożsamości, całkowicie wiernej religii faszystowskiej. Środkiem prowadzącym do tego była masowa militaryzacja: całkowity dar jednostki dla faszystowskich Włoch(2).

 

Jedenaście lat po narodzeniu faszyzmu w Niemczech nastał nazizm. Poważny kryzys ekonomiczny w 1929 roku, ogromne, jeszcze nie spłacone długi wojenne pchnęły państwo w ubóstwo. Słabość polityczna Republiki Weimarskiej, wynikająca zdaniem opinii publicznej i potężnej klasy wojskowej z zaakceptowania karzącego traktatu pokojowego z Wersalu oraz z kryzysu ekonomicznego, nie pozwoliła jej właściwie stawić czoła problemom gospodarczym i komunistycznym rozruchom. Wiara ludności i wojskowych skierowała się wówczas w stronę narodowosocjalistycznej partii Adolfa Hitlera, która obiecywała wywrócenie decyzji wersalskiego traktatu pokojowego i zlikwidowanie komunistów. W Niemczech ideologia totalitarna utwierdziła się wraz z wolnymi wyborami. A kiedy nazizm doszedł już do władzy, w imię antykomunizmu skopiował komunizm poprzez wytworzenie antyreligii, nowej wiary, która miała zaprowadzić ludzi do całkowitego posłuszeństwa nazistowskiej ideologii. Także i w tym przypadku koniecznym warunkiem było zniszczenie religii chrześcijańskiej. Komunizm nauczył nazistów, iż można zlikwidować klasę rządzącą. Ponieważ arystokracja w Niemczech była jeszcze silna, nowa wiara i nowy świat nie oparły się na przynależności do proletariatu, lecz na czystości rasy aryjskiej. W ten sposób masowa eksterminacja „oczyszczająca” skierowała się zwłaszcza przeciwko niearyjskiej mniejszości, czyli Żydom.

 

Nowa międzynarodowa sytuacja określiła się w oparciu o ideologiczne przeciwstawienie. Po politycznej stabilizacji lat dwudziestych w drugiej połowie lat trzydziestych nastąpiło kolejne pogorszenie międzynarodowych stosunków. Kryzys gospodarczy z 1929 roku, słabość demokratycznych i liberalnych rządów sprzyjały rozprzestrzenianiu się społecznych niepokojów i nadejściu autorytarnych i dyktatorskich reżimów niemalże w całej Europie: porządek zatwierdzony w Wersalu zaczął się chwiać. Włochy po zwycięskiej wojnie z Etiopią zraziły sobie Francję i Anglię i sprzymierzyły z Niemcami: w 1939 roku, po zdobyciu Albanii, podpisały tak zwany stalowy pakt. Nazistowskie Niemcy rozpoczęły agresywną politykę zagraniczną, aby wywrócić karzący ład wersalski, dokonując w latach 1938–1939 aneksji Austrii i Czechosłowacji. Stalin uznał, że za niemiecką ekspansją na wschód stoją Francja i Anglia, spragnione osłabienia komunistycznego Związku Radzieckiego. Ponieważ Armia Czerwona została zdziesiątkowana przez wewnętrzne czystki, konieczne było unikanie w najbliższym czasie jakichkolwiek konfliktów. Dlatego też Stalin postanowił zbliżyć się do Niemiec.