Życie wartościami

Tytuł artykułu nawiązuje do rozważań ks. prof. J. Tischnera w książce Myślenie według wartości. Jednak w swoich rozważaniach pragnę zachęcić nie tylko do myślenia według wartości, ale także do życia wartościami.

By żyć wartościami, najpierw trzeba wiedzieć, czym one są, jaka jest ich rola w naszym myśleniu, odczuwaniu, przeżywaniu, działaniu, co ułatwia, a co utrudnia urzeczywistnianie wartości oraz w jaki sposób możemy rozpoznać, jakimi wartościami kierują się ludzie w podejmowaniu decyzji i działaniu. Papież Benedykt XVI w przypomina wierzącym, że postawienie na pierwszym miejscu w hierarchii wartości Boga gwarantuje przyszłość jednostek i społeczeństw.

Niemal każdego dnia jesteśmy przekonywani, że ktoś podejmuje decyzje, kształtuje przepisy prawne czy zasady życia społecznego na podstawie jakichś wartości. Jesteśmy świadkami i aktywnymi uczestnikami nieustannego procesu wartościowania ludzi, zdarzeń, sytuacji, sposobów myślenia, stylu życia, rzeczy według kryteriów uznawanych za ważne, cenne i pożądane z przyjętego wcześniej punktu widzenia, zbudowanego na wizji człowieka i świata z uwzględnieniem czasu, przestrzeni oraz celu i sensu życia.

Fundamenty aksjologiczne

Mówienie i pisanie o wartościach jednym przychodzi bardzo łatwo, inni dostrzegają spore trudności, szczególnie wtedy, gdy chcą w sposób prosty i zrozumiały przybliżyć problematykę życia wartościami czyli ich urzeczywistniania.

W mojej codziennej pracy ze studentami stale napotykam na poważne bariery u wielu z nich w zrozumieniu i zafascynowaniu problematyką wartości oraz ich urzeczywistniania. Na ten problem niezrozumienia oraz małej wiedzy o wartościach i ich urzeczywistnianiu przed laty zwracała uwagę prof. Katarzyna Olbrycht (Uniwersytet Śląski), badając gotowość nauczycieli do oparcia aktywności wychowawczej na fundamencie aksjologii, czyli nauki o wartościach.

Na gruncie psychologii wieloaspektowa wiedza o wartościach dotyczy tego, co jest cenne, ważne, pożądane, tym samym stając się powinnością w życiu człowieka i kryterium oceniania, wartościowania, wybierania. Życie człowieka jest wielowymiarowe i wielopoziomowe, dlatego też to, co jest cenne, pożądane i konieczne, powinno odnosić się do tych wymiarów i poziomów. Można więc rozważać, co jest cenne, ważne, pożądane dla człowieka jako istoty biologicznej, społecznej, psychicznej i duchowej, a także co jest ważne, cenne, pożądane w całym cyklu życiowym albo tylko na poszczególnych etapach rozwoju, np. dziecka, dorastającego, osoby dorosłej, osoby w wieku starszym, przybliżającej się ku wieczności.

Szczególna grupa przekonań

Wielkowymiarowość i wielopoziomowość egzystencji ludzkiej powoduje, że badacze zajmujący się problematyką wartości posługują się różnymi definicjami i wieloma klasyfikacjami. Z psychologicznego punktu widzenia jedni uważają, że wartości to szczególna grupa przekonań odnosząca się do celu i sensu życia, zadań, pełnionych ról społecznych i tworzonych przez człowieka instytucji. Inni przyjmują, że indywidualny system wartości to określona grupa postaw albo (jak osobiście uważam) ustosunkowań emocjonalno-poznawczych i działaniowych wobec człowieka jako istoty ludzkiej, Boga, narodu, państwa, rodziny, szkoły, przyrody czy szerzej wszechświata, ale także wobec idealnych stanów rzeczy lub pewnych idei. Jeszcze inni przyjmują, że jest to specyficzna kategoria bytów, inna niż byty materialne czy psychiczne, określana mianem duchowych.

Grecy wymieniali trzy kategorie wartości: dobro utożsamiane z wartościami moralnymi, prawdę utożsamianą z wartościami poznawczymi, intelektualnymi, teoretycznymi i piękno utożsamiane z wartościami estetycznymi poezją, muzyką, sztuką itp. Pedagog Eduard Spranger dzieli wartości na teoretyczne, ekonomiczne, estetyczne, społeczne, polityczne i religijne. Podstawą tej klasyfikacji są ujawniane przez człowieka zainteresowania wymiarami własnej aktywności w świecie. Na obecnym etapie wiedzy o człowieku, po przyjęciu założenia, że człowiek jest zarówno wartością dla siebie i innych, jak i tym, który poznaje i urzeczywistnia wartości, możemy wyróżnić kategorie wartości, odnoszące się do czterech wymiarów ludzkiego bytowania: biologicznego, psychicznego, społecznego, duchowego.