Przyjaźń wcale nie zakłada tego, że obaj partnerzy muszą być równorzędni. Uczeń wystarczająco mądry, aby znieść krytykę, kocha nauczyciela, który go karci (Prz 9,8). Niewolnik otrzymawszy żonę od swojego pana i spłodziwszy z nią dzieci, mógł po upływie swojej służby zostać u swojego pana, o ile oświadczył mu: "Miłuję mojego pana, moją żonę i moje dzieci i nie chcę odejść wolny" (Wj 21,5). Naturalnie mógł on pokochać swojego pana i jego rodzinę tylko wtedy, gdy było mu u niego dobrze (Pwt 15,16).

 

O miłości można mówić także w dziedzinie politycznej. Król kocha swojego dzielnego sługę (1Sm 16,21; por. 2Sm 19,7). Lud miłuje dowódcę, który okazał się mężny i odnosił sukcesy (1Sm 18, 16.22). Również suwerenni władcy mogą się zaprzyjaźnić (1Krl 5,15). Jest to skutkiem starożytnego, wschodniego sposobu mówienia. Także książęta "kochali się" nawzajem, o czym świadczą listy z El-Amarna [7].

 

Możemy zatem stwierdzić, że określenie "miłość" w rozumieniu starotestamentalnym obejmuje szerokie pole życzliwych i przychylnych uczuć i odniesień. Jego znaczenie rozciąga się od upajającej miłości między mężczyzną i kobietą, przez relacje między rodzicami a dziećmi, przyjaźń, stosunki panujące między nauczycielem i uczniem, panem i sługą, aż po sferę polityczną. Jedno i to samo słowo ('ahăba) oznacza miłość, przyjaźń, sympatię i dobre relacje z przyczyn politycznych. Nie rozróżnia się między eros i agape, amor i caritas. Natomiast na oznaczenie stosunków seksualnych uzywano zupełnie innych określeń.

 

Jaki natomiast aspekt miłości spotykamy tam, gdzie jest mowa – bezpośrednio albo przy pomocy metafory – o miłości Bożej?

 

Ozeasz, który pochodził z Królestwa Północnego i działał tam w VIII wieku, jako pierwszy mówił o nieszczęśliwej miłości Boga do Izraela. Punktem wyjścia był dla niego fakt, że w czasie wędrówki przez pustynię Izrael chętnie szedł za Bogiem (Oz 9,10a; 12,10; 13,4). Pan był wtedy "pierwszym mężem" (Oz 2,9) Izraela. Lecz już w czasie wejścia do Kanaanu Izrael odwrócił się od Boga (Oz 9,10b). Izrael, podobnie jak kobieta cudzołożna, biegł za swoim "kochankiem", czyli bóstwem Baala (Oz 2,7.9.14.15), zapomniał o swoim Oblubieńcu (Oz 2,15). "Dla Ozeasza Bóg jest kimś beznadziejnie zakochanym, który nie może odejść od umiłowanej kobiety, nawet jeśli ona odeszła ze swym <kochankiem>" [8]. Pan jednak nie rezygnuje. Zapowiada przez proroków, że odbierze z powrotem wszystkie dary, które Izrael pozornie zawdzięczał bóstwom płodności (Oz 2,11.14). Skompromituje On niewierną żonę (Oz 2,12). Położy kres świątecznemu kultowi, ponieważ kult ten służy nie Jemu, ale "kochankom" (Oz 2,13). Jego sąd jest równocześnie nowym początkiem: Ozeasz zapowiada, że po sądzie Bóg sam wyprowadzi Izraela na pustynię i jeszcze raz rozpocznie pozytywne wydarzenia, które tam właśnie miały swój początek (Oz 2,16.17). Potwierdza to jeszcze symboliczne postępowanie proroka: Pan nakazał mu, aby wziął sobie za żonę kobietę, która ma kochanka i popełnia cudzołóstwo. Ozeasz wyjaśnił jej, że ani on sam się do niej nie zbliży, ani nie pozwoli na to jakiemukolwiek innemu mężczyźnie. Oznacza to, że nowy początek jest możliwy jedynie bez politycznej potęgi, bez kultu ofiarniczego i bez wróżbiarstwa (Oz 3,1-4).

 

Ozeasz używa również metafory o miłości ojca do syna (Oz 11,1). Dzięki więzom miłości Pan podniósł Izraela do swojego policzka tak, jak to czyni ojciec lub matka z niemowlęciem (Oz 11,4). Lecz wszystkie te wysiłki okazały się próżne; nie oznacza to jednak, że ostatnie słowo zostało już wypowiedziane. Również kiedy Pan właściwie musiałby karać, Jego serce i Jego współczucie zwraca się przeciwko takim zamiarom (Oz 11,8; por. Oz 14,5). Czy jest On zatem tak "miękki" jak człowiek? Przez Ozeasza Bóg mówi coś zupełnie innego: "albowiem Bogiem jestem, nie człowiekiem; pośrodku ciebie jestem Ja – Święty" (Oz 11,9). Ozeasz mówi tutaj bezpośrednio o litowaniu się Pana – bez analogii do miłości małżonków czy rodziców.

 

Jeremiasz przejmuje metaforykę Ozeasza. Przypomina o miłości z czasów narzeczeństwa, kiedy Izrael chętnie szedł za Panem na pustyni (Jr 2,2). Lecz oblubienica stała się nierządnicą, która goni za obcymi (Jr 2,20-28). Przy tym wszystkim – podobnie jak u Ozeasza (Oz 3,1; 11,4; 14,5) – w Księdze Jeremiasza nie wątpi się wcale w miłość Boga: "Ukochałem cię odwieczną miłością, dlatego też zachowałem dla ciebie łaskawość (hesed)" (Jr 31,3) [9].

Ezechiel kontynuuje myśl Ozeasza i Jeremiasza (Ez 16 i 23) oraz jeszcze bardziej ją pogłębia. Niepojętą miłość Bożą podkreśla on przez to, że Bóg zastał Jerozolimę nie jako oblubienicę, ale jako bezradnego podrzutka (Ez 16,3-7). To, że stała się ona właśnie bogato przystrojoną oblubienicą, zawdzięcza tylko i wyłącznie Panu (Ez 16,8-14). Tym większy ciężar gatunkowy ma to, że miasto tak szybko zapomniało i opuściło Tego, który je tak obficie obdarował (Ez 16,15.24.25). W końcu Pan odbierze niewiernej żonie jej ozdoby i skompromituje ją przed wszystkimi (Ez 16,37.39-41). W innej przypowieści (Ez 23) prorok opisuje występek i los dwóch sióstr – Oholi i Oholiby – które symbolizują Izraela i Judę (por. tekst wcześniejszy: Jr 3,6-13). Juda powinien przyjąć ostrzeżenie, jakim był upadek Izraela, ale nie wziął on sobie do serca zagłady Królestwa Północnego. Jego winy nie można było opisać w sposób bardziej drastyczny.