DRUKUJ
 
Maria Rybakowa
Początki człowieka
Franciszkański Świat
 


Początki człowieka
 
W świetle obecnej wiedzy nie ulega wątpliwości, że życie człowieka zostaje zapoczątkowane w następstwie połączenia się dwu komórek rozrodczych - gamet - żeńskiej i męskiej w postać komórki macierzystej zwanej zygotą, która od tej chwili zaczyna żyć własnym rytmem. Zespolenie się substancji rozrodczej, niosącej unikalny ładunek genetyczny ojca i matki, staje się bodźcem do następujących po sobie podziałów komórkowych, kształtowania się jaja płodowego a następnie zarodka.
 
Zjawiska towarzyszące temu najwcześniejszemu okresowi życia człowieka - pomimo ogromnego postępu nauki i techniki w ostatnich latach - nie są w pełni wyjaśnione. Sprawy ścisłego określenia tego, co nazywamy życiem, jakie mechanizmy sterują rozwojem człowieka od chwili zapłodnienia oraz jaki będzie ostateczny kształt ustroju są ciągłym tematem dyskusji w różnych gremiach.
 
Funkcje istotne życiu
 
Nauki biologiczne zawierają istotę życia w pięciu podstawowych funkcjach: zdolności do wzrostu tj. zwiększania się rozmiarów ciała, zdolności do rozmnażania się, do przemiany materii i energii, do reagowania na bodźce, do poruszania się. Wszystkie te warunki spełnia zapłodniona komórka, to jest zygota, a ilustracją tego jest jej pierwszy podział. Zapłodnienie zaś w pojęciu biologicznym to nie sam moment wniknięcia plemnika do komórki jajowej, ale połączenie się zredukowanej do połowy chromatyny jądra plemnika, będącej nośnikiem substancji dziedzicznej ojca, z pojedynczą liczbą chromosomów komórki żeńskiej. O ile każdy plemnik zawiera już zredukowaną do połowy liczbę chromosomów, to podział redukcyjny chromosomów komórki jajowej zostaje wzbudzony dopiero przez wniknięcie jądra komórki męskiej do jaja. Tak więc dopiero połączenie się obu struktur substancji genetycznej, pochodzących w połowie od ojca a w połowie od matki, jest bodźcem wyzwalającym pierwszy podział komórki, tj. inicjującym jej cykl życiowy. I już od tego momentu określone zostaje indywidualne podłoże genetyczne i zakodowany kształt wszystkich cech nowej istoty ludzkiej.
 
Segregacja
 
O pierwszej fazie podziału możemy już mówić w chwili, gdy zaczyna się segregacja materiału genetycznego zygoty. Materiał ten to podwójna nić chromatynowa zbudowana z cząsteczek DNA (kwasu dezoksyrybonukleinowego), które posiadają zdolność przekazywania komórkom potomnym cech dziedzicznych. Aby to się dokonało, chromatyna podlega przekształceniom pod wpływem działania związków białkowych o charakterze enzymów i w wyniku tych procesów dochodzi do idealnej segregacji substancji genetycznej. Po podzieleniu się chromatyny następuje rozdział plazmy komórkowej i zamknięcie otoczką dwu komórek potomnych. W tym momencie zaczyna się odnowa i segregacja chromatyny, przygotowująca następne podziały każdej z komórek i w ten sposób wzrastają równocześnie ilość i masa komórek.
 
Różnicowanie i wykształcenie
 
Dalszy etap to różnicowanie się jaja płodowego i wykształcenie tkanek i narządów zarodka. W wyniku kolejnych faz rozwojowych kształtuje się nowa, niepowtarzalna w swojej osobowości istota ludzka, w której odtwarza się cykl życiowy. Unikalność każdej istoty ludzkiej zawiera się więc w grudce chromatyny, którą cechuje nie tylko specyficzność gatunkowa ale też zmienność osobnicza. Jest to matryca ustroju człowieka, kryjąca w sobie nieznane bogactwo natury ludzkiej. W tej grudce chromatyny zakodowany jest ciągły ruch, w jaki wprawiona zostaje w chwili zapłodnienia pierwsza komórka, a także przewidziany jest zapas energii do wzrostu, mnożenia się i strukturalizowania. Zaprogramowana jest szybkość i rytmiczność zmian, ich zakres i kształt, jaki będzie osiągnięty w przyszłości. Czas początku, czas szczytu i schyłku życia. Mimo że tak wiele informacji udało się zdobyć dzięki nowoczesnym technikom badawczym, to jednak sposób realizowania się kodu genetycznego ciągle pozostaje nie w pełni poznany. Często dopiero w chwili ujawnienia się cechy określonej genetycznie można pośrednio, ale już z opóźnieniem, przewidywać przebieg dalszych zjawisk życiowych.
 
Hormony
 
Mówiąc o determinacji genetycznej rozwijającego się w łonie matki ustroju, nie można pominąć wpływów otaczającego je środowiska wewnątrzmacicznego, które oprócz substratów do przemiany materii dostarcza także substancji pobudzających i ukierunkowujących rozwój. Wśród nich ważną rolę odgrywają hormony. Początkowo pochodzą one wyłącznie z ustroju matki, ale już od siódmego dnia po zapłodnieniu substancje hormonalne produkowane są przez prakomórki łożyska (trofoblast). W tym czasie regulują one ruch jaja płodowego, jego przemieszczanie się do miejsca zagnieżdżenia w macicy i wtopienie w ustrój matki. Po zakończonym procesie organogenezy, to jest wykształceniu się zawiązków narządów zarodka, hormony stymulujące rozwój płodu syntetyzowane są we własnych gruczołach dokrewnych płodu.
 
Zdrowie rodziców
 
Prawidłowość rozwoju osobniczego każdego człowieka, tak zwanej ontogenezy, zależy od „zdrowia” i rozwoju komórek rozrodczych ojca i matki w czasie różnicowania się i dojrzewania układu płciowego obojga rodziców. Znajomość tego faktu posiada duże znaczenie praktyczne i powinna stanowić ważny element w tym, co nazywamy świadomym macierzyństwem czy ojcostwem. Dbałość każdego człowieka o własne zdrowie fizyczne i psychiczne jest bowiem ważnym czynnikiem zdrowotności następnych pokoleń. Jest też znaczącym elementem w zapobieganiu chorobom wrodzonym i dziedzicznym u potomstwa.
 
Błyskawiczny rozwój
 
Pierwsza komórka będąca produktem zapłodnienia, od chwili swojego powstania zaczyna żyć własnym życiem. Do momentu urodzenia jest to proces o dynamice, jakiej ustrój już później nigdy nie osiąga. Mnożenie się komórek, ich rozrost i formowanie się w postać tkanek a potem narządów następuje niewyobrażalnie szybko: od poczęcia do chwili urodzenia masa ciała wzrasta 10 milionów razy, podczas gdy od urodzenia do wieku dojrzałego zaledwie dziesięciokrotnie.
 
Wpływ na matkę
 
Od momentu zapłodnienia także w ustroju matki zachodzą wyraźne zmiany. Musi on przystosować się metabolicznie, hormonalnie i immunologicznie do przyjęcia rosnącego, częściowo obcego organizmu. Ekspansja, chłonność i bezkompromisowość kształtującej się żywej istoty zmusza ustrój matki do zmiany dotychczasowej, „spoczynkowej”, przemiany materii. Może to wywoływać objawy nietolerancji (nudności, wymioty), najczęściej jednak przebiega bezobjawowo. Czasem dopiero po kilku tygodniach kobieta orientuje się, że jest w ciąży. Zwykle zarodek jest już wtedy w dużej mierze uformowany, posiada zawiązki narządów wewnętrznych oraz dobrze wykształcone błony płodowe i łożysko. Zarodek, łożysko i matka funkcjonują wspólnie i wywierają na siebie wzajemne wpływy.
 
Okres płodowy
 
Od 54. dnia po zapłodnieniu zarodek posiada już wszystkie zawiązki narządów i przechodzi w fazę zwaną płodem. Okres płodowy to następne 7 miesięcy księżycowych, czas do urodzenia się dziecka. Tak więc najważniejsze przemiany - i w najszybszym tempie - zachodzą w pierwszych dwunastu tygodniach po zapłodnieniu. Ten okres (tak zwany okres krytyczny w rozwoju) jest najbardziej zagrożony przez szkodliwość otoczenia, więc powinien być otoczony największą opieką. Już przy planowaniu rodziny druga połowa cyklu miesięcznego kobiety, to jest prawdopodobny początek ciąży, winien być szczególnie chroniony przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi. Głównie wystrzegać należy się promieni rentgenowskich, substancji chemicznych, zakażeń, zwłaszcza wirusowych, alkoholu, nikotyny, narkotyków, niektórych środków farmakologicznych a wśród nich sulfonamidów, tetracyklinów i innych. Zależnie od tego, na jakim etapie rozwoju nastąpi inwazja czynnika szkodliwego może dojść do obumarcia zarodka, powstania wady rozwojowej lub choroby płodu. Istnieją też inne „czynniki ryzyka” urodzenia dziecka obciążonego wadami rozwojowymi, do których należy między innymi starszy wiek matki (powyżej 35. roku życia), a także występowanie zaburzeń rozwojowych w rodzinie. Wszystkie te sytuacje są wskazaniem do wykonania diagnostyki prenatalnej, która pozwala na wczesne wykrycie nieprawidłowości i podjęcie próby terapii.
 
Ultrasonografia
 
Wady rozwojowe i choroby wrodzone są obecnie najczęstszą przyczyną umieralności noworodków i niemowląt. Niektóre spośród nich są niezauważalne przy urodzeniu a objawy, niekiedy poważne, ujawniają się dopiero w dalszym rozwoju. Dlatego wiele pracuje się nad metodami wczesnego rozpoznawania i zapobiegania skutkom chorób wrodzonych, a także nad sposobami ich leczenia zanim jeszcze spowodują nieodwracalne kalectwo. Jedną z tych metod jest szeroko już dziś rozpowszechniona ultrasonografia płodu. Pozwala ona ocenić bardzo wcześnie, bo już w drugim tygodniu życia wewnątrzłonowego, rozmiary zarodka, śledzić jego wzrastanie i formowanie się poszczególnych odcinków ciała. Coraz nowsza aparatura pozwala obecnie wcześnie wykryć nieprawidłowe struktury i odchylenia od normy rozwijającego się zarodka i płodu. Między 14. a 16. tygodniem życia wewnątrzłonowego można dokonać oceny żywotności i rozwoju płodu badając płyn owodniowy pobrany drogą amniopunkcji lub mikrosondy kosmkowej. Badania cytologiczne płynu owodni pozwalają określić układ chromosomowy komórek, a zastosowanie sond DNA i innych badań molekularnych stwarza możliwość szczegółowej oceny struktury genów. Badania biochemiczne i hormonalne płynu owodniowego przynoszą informacje o ewentualnych zaburzeniach metabolicznych i pozwalają je z dużym prawdopodobieństwem rozpoznać. Na tej podstawie można ukierunkować wczesne, nawet przedurodzeniowe, leczenie lub podjąć działania zapobiegawcze i terapię zaraz po urodzeniu.
 
Nadzieja dla każdego życia
 
W wielu chorobach i wadach wrodzonych jedynie wcześnie rozpoczęte leczenie przynosi widoczne korzyści i znacznie poprawia rokowania. Należy podkreślić, że ciągle u nas zbyt mało uwagi zwraca się na zapewnienie pomocy rodzinom chorych dzieci oraz na kompetentną edukację społeczną. Ma ona na celu uświadamianie rodzicom możliwości i metod usprawniania fizycznego i psychicznego dzieci urodzonych z defektami rozwojowymi, możliwości wykonywania zabiegów chirurgicznych i plastycznych poprawiających te defekty. W edukacji społecznej należy podkreślać niezbędność kontrolowanej i systematycznej terapii kompleksowej, która musi być prowadzona od pierwszych dni życia dziecka. Jeżeli warunki te będą spełnione, wówczas można powiedzieć z dużą pewnością, że dzięki postępowi medycyny nie ma dziś wskazań lekarskich do usunięcia ciąży z powodu choroby płodu. Ważne jest jednak stałe szkolenie terapeutów oraz udostępnienie możliwości leczenia wszystkim dzieciom i rodzinom potrzebującym pomocy.
 
Opieka nad dzieckiem nienarodzonym a także jego rodziną - naczelne zadanie Komitetu Rozwoju Człowieka Wydziału Nauk Medycznych PAN postawione już 20 lat temu - nadal musi być ważnym celem współczesnej, humanistycznej medycyny.
 
prof. dr hab. n. med. Maria Rybakowa
Komitet Rozwoju Człowieka
Wydziału Nauk Medycznych PAN
Warszawa - Kraków