Grupy gnostyckie nie skupiały wielu członków, z zasady były małe, by podtrzymać wyjątkowość posiadanej i przekazywanej wiedzy. Jednak wiemy o nich całkiem sporo, gdyż po wielu z nich pozostały przynajmniej fragmenty ich pism, a po niemal wszystkich – wzmianki w dziełach starochrześcijańskich pisarzy. Już w Pierwszym Liście św. Jana znajdziemy informację o tych, którzy wyszli spośród nas, lecz nie byli z nas (2, 19), którzy zaprzeczają, że Jezus jest Mesjaszem (2,22).

 

Konfrontacja z grupami gnostyckimi stała się bardzo poważnym wyzwaniem dla chrześcijan żyjących w drugim i trzecim wieku po Chr. Nie istniały wtedy jeszcze jasno sformułowane zasady wiary. Kanon Pisma Świętego miał zostać określony ostatecznie dopiero na Soborze Trydenckim w XVI w. Nauki gnostyckie wydawały się w wielu miejscach zbieżne z nauczaniem chrześcijańskim o niewoli grzechu, o Jezusie – Synu Bożym, który przyniósł prawdziwe objawienie Ojca. Dodatkowej atrakcyjności przydawała im ich elitarność, tajemniczy charakter, posługiwanie się symbolami i odwoływanie się do magii.

 

Jednym z „ulubionych” pism gnostyków była Ewangelia według św. Jana. Długie mowy Jezusa, pełne tajemniczych symboli i terminów, znakomicie odpowiadały ich potrzebom. Własne pisma często konstruowali w podobny sposób, by nadać im pozór ważności i autentyczności.

 

Pisarze chrześcijańscy bardzo poważnie traktowali gnostyków. Świadectwa dysput ilozoicznych i teologicznych prowadzonych z nimi znajdziemy chociażby w pismach Ireneusza z Lyonu, Klemensa z Aleksandrii (II w.) czy Orygenesa (III w.). Autorzy ci nie tylko wchodzili w dyskusję z przeciwnikami i starali się zbijać ich argumenty, lecz także dokładnie referowali ich poglądy, a także cytowali fragmenty ich pism. Polemiki te pozostawały przez długi czas jedynym źródłem poznania poglądów gnostyckich.

 

Sytuacja zmieniła się zasadniczo dopiero w XX w. wraz z odkryciem w 1945 r. trzynastu rękopisów gnostyckich w Nag Hammadi w Egipcie. Kodeksy zawierają pięćdziesiąt dwa teksty, z których większość ma charakter gnostycki. Znajdują się tam również trzy teksty pochodzące z Corpus Hermeticum* oraz fragmenty tłumaczeń „Państwa” Platona, które zmodyikowano tak, by uzasadniały niektóre idee gnostyków. Najważniejsze dzieła znalezione w Nag Hammadi to: Modlitwa Apostoła Pawła, Apokryfon Jakuba, Ewangelia Prawdy, Traktat o Zmartwychwstaniu, Apokryfon Jana, Ewangelia Filipa, Ewangelia Egipcjan, Apokalipsy: Adama, Pawła i dwie Jakuba.