Badania liczby uczestniczących we Mszy Świętej i przystępujących do Komunii św. prowadzone są w Polsce od 30 lat. Koordynuje je Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego. To niespotykana w skali światowej skala badań nad religijnością. Ich wartość jest tym większa, że obejmują okres zmian społeczno-politycznych w Polsce.

Raz w roku w parafiach w Polsce liczeni są wierni uczestniczący we Mszy św. i przystępujący do Komunii św. W ten sposób powstają statystyki dominicantes i communicantes, które przedstawiają konkretny, a nie wyrażony w deklaracjach obraz religijności Polaków.

- Pytanie o dominicantes jest pytaniem o religijność – podkreślił podczas dzisiejszej (13.05) konferencji prasowej w Instytucie Statystyki Kościoła Katolickiego ks. prof. Witold Zdaniewicz. – A religijność zmienia się z różnych powodów – dodał dyrektor ISKK.

Pierwsze badanie przeprowadzono w 1979 roku. Jak wskazuje ks. prof. Zdaniewicz, obserwując wyniki badań dominicantes z trzydziestu lat, można umownie wskazać trzy okresy przemian – spadku uczestnictwa we Mszy Świętej. Pierwszy okres to lata 1980-1990, gdy średni procent dominicantes dla Polski oscyluje blisko 50%. W następnym okresie (do roku 2007) liczba uczestniczących we Mszy św. utrzymuje się na poziomie 43-46%. Zdaje się, że od roku 2008 r., kiedy to procent dominicantes spadł do 40,4%, mamy do czynienia z kolejnym okresem przemian. Jednocześnie przez całe trzydzieści lat badań stopniowo wzrasta communicantes. Wyniki badań zaprezentował ks. Wojciech Sadłoń (prezentację przygotował dr Lucjan Adamczuk z ISKK).

Dr hab. Krzysztof Koseła, prof. UW, podkreślił w dyskusji po prezentacji statystyk, że owszem spadek dominicantes jest zauważalny, ale w porównaniu z wielkimi zmianami zachodzącymi w społeczeństwie ta zmiana jest mała. Jego zdaniem należałoby zatem pytać nie dlaczego obserwujemy spadek uczestnictwa we Mszy św., a raczej, co powoduje, że Polacy – w odróżnieniu od Irlandczyków, Hiszpanów czy Portugalczyków – są w swojej religijności niezmienni. Ks. prof. Witold Zdaniewicz wskazał na spowiedź, jako stały wskaźnik religijności w Polsce. Ponad 80% Polaków spowiada się raz w roku, a połowa – kilka razy w roku. Dr hab. Elżbieta Firlit, prof. nadzw. SGH, podkreśliła, że zauważona tendencja spadkowa wskazuje jednak na stabilność. Bo – jak tłumaczyła - jeśli zmienia się całe społeczeństwo, trudno, żeby nie zmieniała się religijność, choć relatywnie wolniej. Zbigniew Nosowski z „Więzi” zwrócił uwagę, że może jesteśmy świadkami jasnego określania się. – W społeczeństwie pluralistycznym chodzenie do kościoła tylko dlatego, że tak wypada staje się przeszłością – zaznaczył. – W sumie jak na koniec pierwszej dekady XXI wieku to te wyniki są w Polsce bardzo wysokie – powiedział, odnosząc się do głosu prof. Koseły.

Podstawy metodologiczne badań dominicantes i communicantes stworzyli ks. prof. Witold Zdaniewicz i dr Lucjan Adamczuk. Podstawą uzyskiwania informacji jest zliczanie wszystkich wiernych obecnych na Mszy św. niedzielnej (dominicantes), liczy się także tych, którzy przyjęli Komunię św. w czasie Mszy (communicantes). Wskaźnik dominicantes oblicza się dla każdej parafii jako odsetek wiernych uczęszczających na niedzielną Mszę św., w odniesieniu do ogólnej liczby zobowiązanych. Przyjęto, że od uczestnictwa w Mszy św. zwolnione powinny być dzieci do lat siedmiu, chorzy, ludzie starsi o ograniczonych możliwościach poruszania się. Na podstawie analizy struktury demograficznej przeciętnej parafii wiejskiej i miejskiej ustalono, iż jest to 18% populacji, co jednocześnie oznacza, że zobowiązani do uczęszczania na niedzielną mszę św. stanowią 82% wiernych. Badania przeprowadza się w każdej parafii, natomiast jednostką analityczną jest diecezja, w ramach, której liczy się dane z wszystkich parafii, które są bardzo zróżnicowane.

Badanie niedzielnych praktyk religijnych ma charakter bardziej pomiaru statystycznego niż badania socjologicznego, przynosi jednak dane uściślające lub weryfikujące informacje uzyskiwane w drodze wywiadu socjologicznego. Wartość tych danych polega na tym, że są to obiektywne dane empiryczne (statystyczne). Następną zaletą jest możliwość porównania i weryfikacji wyników z badań dotychczasowych, prowadzonych metodą wywiadu. Z drugiej jednak strony, obraz, jaki uzyskujemy, jest pewnym uproszczeniem i ograniczeniem - nie mówi bowiem nic o stronie jakościowej, czyli wewnętrznym przeżyciu związanym z Mszą św.

Osobnym zagadnieniem, które może być uznane za wadę badania jest wybór daty badania. Kwestia wyboru takiej niedzieli regulowana jest trudnym do zdefiniowania kryterium "niedzieli przeciętnej" wśród wszystkich niedziel roku liturgicznego. Ale utrzymanie tego samego terminu badania (jedna niedziela października lub listopada) w okresie kilkudziesięciu lat daje rzadką możliwość porównania zmian, jakie dokonują się w każdej parafii i diecezji i wiązania tych zmian z szeregiem czynników wewnętrznych i zewnętrznych w Kościele.

Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego (pierwsza nazwa: Zakład Socjologii Religii) powstał w 1972 r. W 1994 r. Sekretariat Episkopatu Polski zleca Instytutowi oficjalnie prowadzenie badań statystycznych i socjologicznych na potrzeby Kościoła zarówno w wymiarze krajowym, jak i diecezjalnym.