Odważny krok w stronę powiązania kultu ofiary eucharystycznej z kultem relikwii uczynił cesarz Konstanty, który już na początku IV wieku w miejscu skromnych kapliczek-martyriów wznosił na grobach męczenników wspaniałe bazyliki memorialne. Ołtarz sytuowano dokładnie nad miejscem pochówku męczennika. Zwyczaj ten rozpowszechnił się w V wieku. W średniowieczu związek sepulcrum i ołtarza zaznaczano przez umieszczanie w nim relikwii. Taki stan rzeczy utrzymał się do XIII wieku, kiedy to pojawiły się nowe potrzeby związane z pragnieniem ich oglądania (…). Jednakże Stół Pański aż do XX wieku będzie miał charakter grobu na święte szczątki. Najświętszą relikwią jest rzecz jasna Ciało Jezusa, zatem kamienny materiał ołtarza przywołuje na myśl grób Zbawiciela.

W roku 517 synod w Epaon oficjalnie zakazał konsekrowania ołtarzy innych niż kamienne, ale ograniczenie to nie zawsze było respektowane. O ostatecznej rezygnacji z ołtarzy kamiennych zadecydowały z czasem względy praktyczne i uzasadnienia teologiczne: poza wyżej wspomnianą analogią między ołtarzem i grobem Chrystusa, powoływano się także na podobieństwo ołtarza do skały, z której Mojżesz wyprowadził na pustyni życiodajną wodę. Skała jest symbolem Jezusa – w Jego przebitym boku ma swe źródło Eucharystia, z niego wypływają zdroje Ducha.

Kamień węgielny

Chrystus jest kamieniem węgielnym wspólnoty chrześcijan. Jak Zbawiciel zespala Kościół (…) tak ołtarz skupia przy sobie całą społeczność wiernych, jest źródłem ich jedności i komunii. Ołtarz stanowi zwornik Ludu Bożego – duchowieństwa i świeckich. Msza święta jest ich wspólną ucztą i wspólną ofiarą. Przypominają o tym słowa pierwszej modlitwy eucharystycznej: pamiętaj, Boże (…) o wszystkich tu zgromadzonych, których wiara i oddanie są Ci znane. Za nich składamy Tobie tę Ofiarę uwielbienia, a także oni ją składają i wznoszą swoje modlitwy ku Tobie, Bogu wiecznemu, żywemu i prawdziwemu.

Ołtarz, umieszczony początkowo na środku nawy kościoła lub na linii łuku absydalnego, w okresie średniowiecza zajął miejsce na tyłach prezbiterium[2]. Taka lokalizacja umożliwiła znaczną rozbudowę struktury architektonicznej. Przyjrzyjmy się późnogotyckiemu ołtarzowi z Kirchgattendorf. Dolna jego część ukryta jest za antepedium dekorowanym motywem roślinnym. Obrus osłania kamienną mensę. Na niej spoczywa płaskorzeźbiona predella, dźwigająca nastawę ołtarzową zwaną retabulum. Stanowi ono najbardziej „reprezentacyjną” część ołtarza. Może być stałe lub ruchome, rzeźbione lub malowane, ustawione na ołtarzu lub za nim, jako samoistna, rozbudowana struktura. Jej rozmiary i kunszt wykonania nierzadko zapierają dech w piersiach. Średniowieczne i nowożytne retabula niejednokrotnie są świadectwem wirtuozerii artystów oraz popisem erudycji twórców programu ikonograficznego. Niestety, rozbudowa ołtarza zaciemniła z czasem głęboką symbolikę mensy i przysłoniła znaczenie ołtarza jako stołu Pana, centrum, wokół którego gromadzą się wszyscy wierni.

Na taką sytuację mógł także wpłynąć fakt, iż w świątyniach systematycznie wzrastała liczba ołtarzy. Początkowo Kościół dopuszczał istnienie tylko jednego ołtarza, z czasem jednak odszedł od tej zasady.Wpłynęło na to kilka czynników, m.in. wprowadzony w 578 roku zakaz sprawowania tego samego dnia dwóch mszy na jednym ołtarzu, rozkwit kultu świętych oraz rozwój społeczeństwa – kolejne ołtarze fundowali członkowie cechów rzemieślniczych, gildii kupieckich czy bractw religijnych. Znaczenie miała też rywalizacja czy wręcz snobizm poszczególnych kościołów (…). Wznoszenie ołtarzy osiągnęło apogeum w XII–XV wieku.

Łączy rzeczywistość ziemską i boską

Po Soborze Watykańskim II opowiedziano się za swoistym altarocentryzmem:położono akcent na jeden ołtarz w kościele oraz formę stołu. Ołtarz to stół, ale nie jest to dowolny stół, podobnie jak Eucharystia jest posiłkiem, ale nie jest dowolnym posiłkiem. Jest to stół uroczysty, stół posiłku ofiarniczego, stół świętego posiłku całego Ludu Bożego. Jest znakiem obecności Boga i symbolem Chrystusa. Łączy rzeczywistość ziemską i boską, to co powszednie z tym, co nieprzemijalne. Jest centrum świątyni i sercem Kościoła.


Patrycja Wierzbicka


Przypisy:

[1] Słowo „ołtarz” pochodzi od łacińskiego „altare”, którym starożytni Rzymianie określali podwyższoną konstrukcję architektoniczną przeznaczoną do kultu najwyższych bogów. Odpowiednikiem łacińskiego „altare” w języku greckim jest słowo „trapeza”.
[2] Kwestia lokalizacji ołtarza jest zagadnieniem bardzo szerokim. Porusza je Louis Bouyer w książce Architektura i liturgia (patrz bibliografia).

Bibliografia:

L. Bouyer, Architektura i liturgia, Kraków 2009.
G. Klaja,Ołtarz w świetle teologii, Kraków 2008.
B. Nadolski, Leksykon Liturgii, Poznań 2006.
J. Tischner, Filozofia dramatu, Kraków 2006.