Bycie kreatywnym to droga do sukcesu zawodowego i społecznego. Jednakże gdzie jest miejsce twórczości w wychowaniu młodych ludzi? Wydaje się, że procesy edukacji i wychowania zmierzają w kierunku antytwórczym, stawiając na wyniki zdawanych testów, trafianie w „klucz” czy realizowanie odtwórczych zadań.
Czy kreatywność i twórczość to wymóg współczesności? Z ekranów telewizorów, monitorów i gazet wciąż napływają sygnały podkreślające, że są to niezbędne elementy życia w XXI wieku. Bycie kreatywnym to droga do sukcesu zawodowego i społecznego. Jednakże gdzie jest miejsce twórczości w wychowaniu młodych ludzi? Wydaje się, że procesy edukacji i wychowania zmierzają w kierunku antytwórczym, stawiając na wyniki zdawanych testów, trafianie w „klucz” czy realizowanie odtwórczych zadań. Preferowane są działania nakierowane na konkretny efekt, w prewencji często stawia się na wyposażenie osoby w wiedzę na temat używek i doskonalenie zachowań asertywnych. Czy zatem w profilaktyce jest miejsce na twórczość?
Wokół twórczości
Pojęcie twórczości wymyka się z ram sztywnych definicji. Mimo wielości prac poświęconych temu zagadnieniu, wciąż brakuje wspólnego stanowiska specjalistów zajmującymi się różnymi dziedzinami nauki. Jest to płaszczyzna burzliwych dyskusji interdyscyplinarnych, które łączy pewność, że twórcze życie to model funkcjonowania, który warto wspierać.
Zbigniew Pietrasiński [1] określa twórczość jako „aktywność przynoszącą wytwory nowe i społecznie użyteczne”. Jest to wąskie definiowanie twórczości ze względu na efekt końcowy (wytwór). Możemy mówić o twórczości w przypadku Picassa, Mozarta czy ks. Twardowskiego, natomiast pojęcie to nie będzie dotyczyć przedszkolaka, który właśnie odkrył nowy sposób ułożenia klocków, czy licealisty, który zaproponował nowatorskie podejście do przygotowania szkolnej akademii. W opozycji do Pietrasińskiego staje pedagogika twórczości [2], która podkreśla wagę nie tyle wytworu, co jego autora. Na dalszy plan przesuwa się końcowe dzieło, a twórczość zaczyna funkcjonować samodzielnie jako pewna jakość myślenia czy działania. Wpisuje się to w podejście Maslowa, który mówi o dwóch rodzajach twórczości: opartej na szczególnych zdolnościach i tej związanej z potrzebą samorealizacji, która jest dostępna dla każdego. Tak rozumianą twórczość dnia codziennego możemy nazywać również kreatywnością.
Takie myślenie reprezentuje Edward Nęcka, który wyróżnia cztery poziomy twórczości: płynną, skrystalizowaną, dojrzałą i wybitną. Szczególnie interesująca wydaje się twórczość płynna, którą możemy utożsamiać z wyżej opisaną kreatywnością. Jest to cecha charakterystyczna dla każdej jednostki – dziecka, artysty, wybitnego specjalisty czy osoby z niepełnosprawnością intelektualną (por. rys. 1) [3].
Rys. 1. Poziomy twórczości
Źródło: opracowanie własne na podstawie Nęcka (2010) [4].
Jakie czynniki wpływają na twórczość? Do dziś pokutuje przekonanie, że twórczość jest zależna wyłącznie od poziomu inteligencji. Jest to krzywdzące uproszczenie, aspekty pozaintelektualne odgrywają decydującą rolę w kształtowaniu twórczych postaw. Są to czynniki wynikające z osobowości jednostki, jej motywacji oraz płaszczyzny emocjonalnej. Ważną rolę odgrywa też środowisko, które może wpływać na ich rozwój, bądź też hamować twórcze zachowania. Józef Sołowiej podkreśla rolę środowiskowych i rodzinnych stymulatorów twórczości, jak np.:
otwartość na problematykę kulturalną,
zamiłowanie rodziców i innych osób znaczących do wiedzy,
zajmowanie wysokiej pozycji w systemie społecznych wartości przez zjawisko samorealizacji i osobistego rozwoju,
wolny dostęp do wszelkiego rodzaju informacji czy wytworów,
rozmaitość bodźców kulturalnych, charakterystyczna dla środowisk zróżnicowanych kulturowo lub etnicznie,
tolerancja dla różnych stylów zachowania i poglądów,
współdziałanie osób wybitnych,
umożliwienie jednostce odpowiedniej dla wieku swobody działania,
klarowny system wartości,
społeczne uznanie dla twórcy i twórczości [5].
Rys. 2. Czynniki wpływające na twórczość
Źródło: opracowanie własne na podstawie Jankowska (2011).
Twórcza profilaktyka
Czym jest twórcza profilaktyka? To celowe i świadome kształtowanie jednostki poprzez proces rozwijania oraz kreowania jej potencjałów, wyposażenie jej w nowe kompetencje i umiejętności oraz nowe parametry tożsamości indywidualnej i społecznej. Celem jest podniesienie jakości życia jednostki poprzez twórcze działania, zaproponowanie alternatywnych form spędzania wolnego czasu i prawidłową adaptację w społeczeństwie. Akcent położony jest na twórcze uczestnictwo w kulturze. Jest to spojrzenie na prewencję zgodne z psychologią pozytywną, która opiera się na rozwoju mocnych stron i zasobów osoby. Kwestie uzależnień i zachowań ryzykownych nie są zatem końcowymi wytycznymi decydującymi o skuteczności proponowanych działań. To jedne ze składowych sukcesu, jakim jest poczucie autentycznego zadowolenia z własnego życia.
W twórczej profilaktyce szczególną rolę odgrywa sztuka jako główna metoda działań, która ma zastąpić metody skoncentrowane wokół motywacji opartej na strachu i lęku czy wiedzy nt. uzależnień i zachowań ryzykownych. W opozycji do pogadanek, prezentacji negatywnych konsekwencji korzystania z używek, stoi promowanie i umożliwianie rozwijania pasji, realizowania marzeń czy podejmowania działań altruistycznych. Obok sztuki w profilaktyce wykorzystać można naukę wynikającą z zainteresowania, wolontariat czy sport.
Z perspektywy twórczej profilaktyki celem jest wskazywanie alternatywnego modelu życia, który będzie konkurował z drogą wiodącą do zachowań ryzykownych. Metody działań atrakcyjne dla odbiorców wywołują zainteresowanie i zaciekawienie, pozwalają na odnoszenie sukcesów, kształtowanie charakteru i osobowości. Stają się sposobem na satysfakcjonujące życie. Im wcześniej podejście to będzie wprowadzane, tym większa szansa, że na kolejnych etapach życia ryzyko uzależnień będzie niższe.
| Dziedziny kultury | Przykładowe działania | Przykładowe cele |
| Muzyka | Śpiew w chórze Gra na instrumencie |
Tworzenie adekwatnego obrazu siebie Możliwość odnoszenia sukcesów Kształtowanie wytrwałości w dążeniu do celów, systematyczności |
| Literatura | Pisanie artykułów, esejów | Wyrażanie własnego zdania Umiejętność werbalizowania myśli Krytyczne myślenie |
| Plastyka | Tworzenie prac plastycznych dotyczących własnych pragnień | Wyrażanie przeżyć i emocji w sposób akceptowalny społecznie Usprawnianie motoryki |
| Teatr | Przedstawienia teatralne dotyczące np. problemów młodzieżowych | Możliwość bezpiecznego odreagowywania Kształtowanie empatii Odgrywanie ról |
| Wolontariat | Udzielanie pomocy np. w odrabianiu lekcji | Budowanie postawy otwartej na innych Poczucie bycia potrzebnym Doskonalenie kompetencji |
Tab. 1. Przykłady oddziaływań twórczej profilaktyki
Źródło: opracowanie własne.
Tradycyjna profilaktyka nie wypełnia wolnej przestrzeni osobie po rezygnacji ze środków psychoaktywnych czy zachowań ryzykownych, „nie daje nic w zamian”. Stawiane są zakazy, ale brak drogowskazów, które pokażą – szczególnie osobom młodym – jak mogą żyć, aby osiągnąć szczęście. Twórcza profilaktyka pomaga odnaleźć poczucie sensu i celowości istnienia, które są niezmiernie istotne z perspektywy indywidualnej i społecznej.
Do kogo może być kierowana twórcza profilaktyka?
Ponieważ twórczość jest wpisana w stopniu mniejszym lub większym w życie każdej jednostki, grupa odbiorców obejmuje niemalże wszystkich: dzieci, osób z niepełnosprawnością intelektualną lub osób starszych. Niedostatki intelektualne nie stanowią kryterium doboru grupy docelowej. Może być stosowana na każdym etapie rozwoju człowieka. Twórczość stanowi medium porozumienia z trudnymi uczestnikami działań profilaktycznych, dlatego też można wykorzystywać je na różnych poziomach prewencji: pierwotnej, wtórnej czy trzeciorzędowej.
Podsumowanie
Czy warto odchodzić od prewencji o charakterze negatywnym, punitywnym i opartym na ograniczaniu autonomii jednostki? Wydaje się, że twórcza profilaktyka to odpowiedź na współczesne problemy nie tylko w okresie adolescencji, ale na wszystkich etapach życia. Budowanie pozytywnych wzorców, rozwijanie pasji i zainteresowań mogą stać się drogą ku szczęśliwemu, wolnemu od zachowań ryzykownych i uzależnień życiu.
Karolina Idkowiak
Wychowawca 2/2013
[1] Z. Pietrasiński, Myślenie twórcze, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969, s. 9.
[2] K. Szmidt, Uczyń szkołę – szkołą twórczą!, 2009. Dostępne na: http://www.trendy.ore.edu.pl/articles/view/112 [dostęp: 30 listopada 2011].
[3] E. Nęcka, Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 19-24.
[4] Tamże, s. 215-225.
[5] J. Sołowiej, Psychologia twórczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 67-68.
Bibliografia
Jankowska M., Wychowanie do twórczości. Dostępne na: [dostęp: 30 listopada 2011].
Nęcka E., Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
Sołowiej J., Psychologia twórczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997.
Szmidt K., Uczyń szkołę – szkołą twórczą!, 2009. Dostępne na: http://www.trendy.ore.edu.pl/articles/view/112 [dostęp: 30 listopada 2011].
Pietrasiński Z., Myślenie twórcze, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969.