Przyjaciele duchem, przyjaciele ciałem

Istotną i bardzo żywą formą tej miłości, która rzuca wyzwanie samotności i potrafi przetrwać przeciwności czasu i historii, jest przyjaźń. Omawiając ją, będziemy się oczywiście opierać na biblijnej koncepcji przyjaźni, ale nie zapomnimy też o poszerzeniu horyzontu w stronę innych wizji duchowych i ludzkich tego, co jest zarazem cnotą i darem.

"Ze wszystkich tych dóbr, o które mądrość się stara dla szczęścia, największym jest zdobycie przyjaźni". Ta jedna z Sentencji Epikura (nr 27) w lapidarny sposób wyraża nieprzerwany szacunek, jakim miłość przyjacielska cieszyła się we wszystkich kulturach, tak iż dzisiaj stanowi ona prawdziwy motyw literacki, filozoficzny i psychologiczny. Biblia wielokrotnie sławi tę relację, "absolutnie konieczną dla życia, ponieważ bez przyjaciół nikt nie chciałby żyć, choćby był bogaty we wszystkie inne dobra". Syrach stworzył prawdziwą pochwałę przyjaźni (6, 5-17; por. 37, 1-6), opracowując między innymi przysłowiowe powiedzenie, według którego "kto znalazł przyjaciela, skarb znalazł" (6, 14).

Symboliczna jest figura przyjaciela ucieleśniana przez Dawida i Jonatana, których już przywołaliśmy na poprzednich stronach. Łatwo przychodzi na myśl przyjaźń Chrystusa z uczniami, nazywanymi "przyjaciółmi", a nie "sługami" (J 15, 14-15). Moglibyśmy dołączyć jeszcze inne historyczne przykłady przyjaźni, poczynając od wzmiankowanej już więzi Pawła z Tymoteuszem, Tytusem, Filemonem i Filipianami, a następnie przez relację między św. Franciszkiem a św. Klarą, między św. Hieronimem a Paulą i Eustochią, między św. Franciszkiem Salezym a św. Joanną Frémiot de Chantal, w końcu dojść do przyjaźni między Hansem Ursem von Balthasarem a Adrienne von Speyr. W tych przykładach duże znaczenie odgrywała też komplementarność obu płci.

Przyjaźń jednak, choć składa się na nią również uczucie, wykracza ponad seksualność i erosa; przekracza utylitaryzm i szukanie korzyści, a sytuuje się w obszarze wolnego oddania, komunii i intymności życia i doświadczenia. Właśnie dlatego Arystoteles umieszcza ją przede wszystkim w sferze osobistej i w kategorii cnoty. Cyceron w swoim Leaelius de amicitia (rozdz. 3) stwierdza wręcz, że "to cnota rodzi przyjaźń […]. Jest przymierzem, które oferuje ludziom najlepszy i najtrafniejszy środek, by zmierzać razem ku dobru najwyższemu".

Ta etyczna cecha przyjaźni została precyzyjnie ukazana przez Tomasza z Akwinu, który jednak wprowadza więź przyjacielską w szerszy wymiar o charakterze społecznym, potwierdzając tezę, że przyjaźń "jest nie tyle cnotą, ile skutkiem cnoty". W ten sposób wyłaniają się zasadniczo dwa oblicza przyjaźni. Pierwszym jest dialog i komunia międzyosobowa, zrodzone z wolności, sympatii, ale także z Ducha miłości, z łaski "miłosnej". Istnieje zatem pewien aspekt zażyłości i "samotności" między dwojgiem, podkreślony już przez Arystotelesa i Cycerona, a tak wyjaśniony przez Plutarcha: "Przyjaźń ma upodobanie w towarzystwie, nie w tłumie […]. Jeśli podzieli się rzekę na dwa kanały, jej nurt staje się słaby i nikły. Podobnie jest z przyjaźnią: słabnie w takim stopniu, w jakim się dzieli". Augustyn w Wyznaniach, mówiąc o związku z bardzo mu drogim zmarłym przyjacielem, stwierdza: "Odczuwałem to tak, że jego i moja dusza były jedną duszą w dwóch ciałach. Dlatego też przerażało mnie życie, bo nie chciałem przez nie kroczyć, będąc tylko połową siebie" (4, 6, 2, tłum. Z. Kubiak).

Jest to więź, która w wiernym przekształca się w "filadelfię", czyli chrześcijańskie braterstwo. Mamy na myśli intensywną relację św. Ambrożego z rodzeństwem, Satyrem i Marceliną. Św. Bernard pisze w związku z tym bardzo wyrafinowane z psychologicznego punktu widzenia rzeczy, nie tylko w swoich Kazaniach do Pieśni nad pieśniami, ale także w swoim zbiorze listów. Wyznaje Ermengardzie, ówczesnej hrabinie Bretanii: "Moje serce jest u szczytu radości, kiedy wiem, że Twoje jest w pokoju. Twoje zadowolenie rodzi moje. Kiedy Twoja dusza czuje się dobrze, moja czuje się pełna zdrowia […]. Doznaję największej radości, kiedy przybywam do Ciebie, bo wolę widzieć Cię choćby tylko od czasu do czasu, niż nie widzieć Cię wcale" (List 117). Z kolei św. Bazyli, ojciec Kościoła z Kapadocji z IV wieku, w swoich Konstytucjach monastycznych będzie surowy, wskazując na niebezpieczeństwo przyjaźni partykularnych i tworzenia się grup, co może doprowadzić do rozbicia życia wspólnotowego.

Prawdę mówiąc, konieczne jest zachowanie równowagi między obiema potrzebami. Uprawnione jest budowanie sobie osobistego dialogu, ściślejszego związku ideałów i harmonii, byle tylko nie przerodziło się to w ekskluzywizm, ciasnotę i zazdrość. Pisarz monastyczny Jan Kasjan (IV wiek) w swoich Konferencjach duchowych czyni rozróżnienie między agape, miłością zawsze i dla wszystkich konieczną, duszą egzystencji osobistej i wspólnotowej, a diathesis, przyjaźnią (lub "miłością uczuciową") skierowaną do tych, z którymi łączy nas bardziej bezpośrednia więź. Zasadniczym elementem przyjaźni chrześcijańskiej jest właśnie uznanie, że stanowi ona odbicie przyjaźni Boga w stosunku do każdego Jego stworzenia oraz Chrystusa do Jego uczniów. Właśnie dlatego średniowieczny angielski pisarz duchowy Aelred z Rievaulx (1109-1167) w swoim klasycznym piśmie Przyjaźń duchowa wyraża przekonanie, że w doskonałej więzi przyjacielskiej "człowiek przez przyjaciela staje się przyjacielem Człowieka-Boga".