Teoria wartości stanowi istotne wyjaśnienie procesu wychowania. Każda struktura postępowania jest oparta na swoistych wartościach. Są one podstawą do zamknięcia struktury postępowania temperamentalnego, indywidualistycznego, charakterowego czy osobowościowego.

W pedagogice wartość to „cecha albo zespół cech właściwych danej osobie lub rzeczy, stanowiących o jej walorach (np. moralnych, artystycznych) cennych dla ludzi, mogących zaspokoić jakieś ich potrzeby; ważność, znaczenie kogoś, czegoś”.

Według Maxa Schellera wartości można podzielić na:

a) zmysłowe (są ujmowane przez uczucia zmysłowe, a związane z ustrojem organicznym; są aprioryczne i powszechne),

b) witalne („szlachetne”; wartościami pochodnymi są wartości dobrobytu, pomyślności; uczucia, jakie wywołują, to uczucia zdrowia i choroby, młodości i starości),

c) duchowe (cechuje je pewne oderwanie od sfery biologicznej i materialnej),

d) religijne.

Teoria wartości stanowi istotne wyjaśnienie procesu wychowania. Każda struktura postępowania jest oparta na swoistych wartościach. Są one podstawą do zamknięcia struktury postępowania temperamentalnego, indywidualistycznego, charakterowego czy osobowościowego.

Strukturze temperamentu odpowiadają wartości zmysłowe; podstawą zgodności są tu uczucia zmysłowe, które będąc organem poznawczym wartości zmysłowych, równocześnie są stałą postępowania, mającą swój wyraz w zamkniętej strukturze temperamentu. Strukturze indywidualności odpowiadają wartości witalne – to one są nastawione na życie, mają swe uzupełnienie w postawie inteligencji, także zwróconej na przeżywanie życia. Strukturze charakteru odpowiadają wartości społeczne; ta sama intuicja stosunków i związków, która odkrywa te wartości, jest również w strukturze charakteru, który jest nastawiony na podporządkowanie się za pomocą woli nakazom moralno-społecznym. Strukturze osobowości odpowiadają wartości duchowe, które leżą u podstaw procesu zdążającego do zamknięcia indywidualnej struktury osobowości. Po niej następują kolejne struktury, wyniesione przez proces samowychowania, mające swe odpowiedniki w wartościach religijnych.

Pierwotnym objawem życia osobowości jest wartościowanie, występujące nawet przed rozumieniem. Wartościowanie jest intencjonalnym ustosunkowaniem się obiektywnej sfery wartości, jest ogólnym nastawieniem na sferę rzeczywistości. Aktualizacja wartościowania polega na introcepcji wartości, z którymi osobowość chce się utożsamić albo do których chce się zbliżyć i upodobnić. Wówczas bierze udział w świecie wartości i żyje nimi. Od rozwoju introcepcji zależy rozwój i dojrzewanie osobowości. Jest ona jednym z istotnych czynników procesu wychowania. Jest również przyczyną wewnętrznego rozwoju osobowości, leży u podstaw zewnętrznych objawów osobowości, w postaci np. aktywności, postępowania, światopoglądu, działalności zewnętrznej itp. Introcepcja zmienia się co do stopnia natężenia i skutku. Zmianom tym towarzyszą zjawiska psychiczne, od przyjemności czynnościowej przez upodobanie, zainteresowanie, aż do zamiłowania.

Jeśli zestawimy fazy psychicznej obróbki wartości z fazami rozwojowymi, to spostrzegamy zadziwiającą ich zgodność.

Faza I – odczucie przyjemności czynnościowej – jest właściwa dla pierwszej fazy rozwojowej, gdzie kształtuje się podłoże biologiczne, głównie zaś kształtują się uczucia zmierzające do zamknięcia się w strukturze temperamentu. Dopiero w tej fazie następuje emocjonalne przeczucie i rozpoznanie wartości. Jest to faza, która przygotowuje podłoże organiczne przyjemności czynnościowej.

Dla fazy II właściwe jest stadium upodobania, ponieważ w niej rozwija się podłoże psychiczne, głównie kształtuje się inteligencja, zmierzająca do zamknięcia w strukturze indywidualności.

Faza III to stadium zainteresowania – tu kształtują się podłoże świadomości społecznej i wola, które zmierzają do zamknięcia w strukturze charakteru. Wola w tym okresie wyrabia wartość umiejętności powstrzymywania, a rozum zaczyna rozpoznawać jej obiektywność.

W IV fazie rozwojowej następuje stadium zamiłowania; wówczas wykształca się osobowość w całej pełni miłości i rozumu.

Wartość powstaje wówczas, gdy jej introcepcja przejdzie przez fazę natury, pracy, kapitału, gdy będzie nawiązywać do czynników wrodzonych, gdy się rozwinie przez aktywność skierowaną ku niej oraz gdy znajdzie zastosowanie w systemie życiowym jednostki.

Człowiek jest bytem szczególnym. Do pełni człowieczeństwa dorastamy przez większość naszego życia i proces ten nie jest łatwy. Ks. Józef Tischner pisał: „Pierwotnym źródłem doświadczenia etycznego nie jest przeżywanie wartości jako takich, lecz odkrycie, że obok nas pojawił się drugi człowiek”. Bez obecności drugiego człowieka traci sens mówienie o przeżywaniu takich podstawowych wartości etycznych, jak prawda, sprawiedliwość czy wierność. Spotkanie z drugim człowiekiem stanowi pierwotna przestrzeń „ukształtowania się własnego człowieczeństwa”.

Magdalena Damian, Małgorzata Stępień-Kęsik
Wychowawca 12/2011

Bibliografia:

Ks. Jagiełło J., ks. Zuziak W., Człowiek wobec wartości, Kraków 2006.
Kunowski S., Wartości w procesie wychowania, Kraków 2003.
Ks. Tischner J., Etyka wartości i nadziei, [w:] Wobec wartości, Poznań 2001.