Rozwód wpływa negatywnie na zachowanie uczniów w szkole i poziom ich osiągnięć szkolnych (Dembo 1997: 404). U dzieci wychowujących się w rodzinach rozbitych zauważalna jest mniejsza motywacja do nauki. Często przychodzą na lekcje nieprzygotowane, bez odrobionej pracy domowej, mają problem ze skupieniem uwagi na zajęciach, przeszkadzają nauczycielom, wagarują, nierzadko powtarzają klasę (Kuśmierz 2000: 137-139).

6 etapów pogodzenia się z rozpadem

 

Jak wynika z badań Wallerstein, proces radzenia sobie z rozwodem rodziców może trwać nawet 10 lat. Aby ostatecznie pogodzić się z rozpadem małżeństwa rodziców, należy przejść aż sześć etapów. W pierwszym z nich zadaniem dziecka jest uświadomienie sobie rzeczywistości rozstania najbliższych, znalezienie przyczyn tego wydarzenia, zrozumienie zmian, jakie wywołało w rodzinie. Następnie dziecko powinno oderwać się od konfliktu rodziców i wznowić zwykłe dążenia – powrócić do codziennych zajęć, zabaw, obowiązków. Kolejnym zadaniem jest uporanie się ze stratami wynikającymi z rozwodu, a następnym radzenie sobie z gniewem i samoobwinianiem się. W piątym etapie dziecko powinno zaakceptować trwałość rozwodu. Długoletni proces radzenia sobie z rozstaniem najbliższych kończy osiągnięcie przez dziecko realistycznych nadziei dotyczących związków interpersonalnych (Farnicka 2000: 19-21).
 

Przedstawiona powyżej charakterystyka dzieci zmagających się z rozwodem rodziców dowodzi, że rozpad rodziny stwarza trudną sytuację natury psychologicznej dla jej członków, wywołując szereg reperkusji, zwłaszcza w życiu małoletnich dzieci. Skutki tej sytuacji można złagodzić poprzez niesienie dzieciom odpowiedniej pomocy psychologiczno-pedagogicznej (Poraj, Rostowski 2003: 6). Działania te powinny być podejmowane nie tylko w środowisku rodzinnym, ale również w szkole, jako instytucji wspomagającej funkcję wychowawczą rodziny. Do obowiązków tej placówki oświatowej, nauczycieli, wychowawców grup wychowawczych oraz specjalistów (np. pedagogów, psychologów, logopedów) należy organizowanie i świadczenie pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom, ich rodzicom oraz nauczycielom (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, § 1). Pomoc ta powinna polegać na „rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych jego możliwości psychofizycznych, wynikających z różnych sytuacji”, w tym również z sytuacji kryzysowej lub traumatycznej (Rozporządzenie…., § 3.1), czyli sytuacji trudnej do zniesienia, zagrażającej życiu, zdrowiu lub równowadze psychicznej jednostki i utrudniającej powrót do normalnego funkcjonowania (Muszyński 2008: 99). Pomoc w tym przypadku powinna polegać na podjęciu w stosunku do dzieci takich działań, które prowadzą do przywrócenia stanu naruszonej równowagi życiowej, zdrowotnej lub psychicznej, czyli przezwyciężenia kryzysu, jakiego doświadcza dana osoba (Muszyński 2008: 99). Zapotrzebowanie na tego rodzaju pomoc w przypadku dzieci z rodzin rozwiedzionych ma miejsce najczęściej w pierwszej fazie radzenia sobie z rozpadem małżeństwa najbliższych, czyli w momencie, gdy dziecko dowiaduje się o odejściu matki lub ojca. W tym czasie należy pomóc dziecku w zrozumieniu istoty rozwodu.

 

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (§ 3.1) działania pomocowe przysługują również uczniom odnoszącym niepowodzenia edukacyjne, uczniom wychowujących się w rodzinach, w których dochodzi do zaniedbań środowiskowych np. na skutek pogorszonej sytuacji materialnej, a także uczniom z trudnościami adaptacyjnymi związanymi np. ze zmianą środowiska edukacyjnego. Dzieci w obliczu rozwodu swoich najbliższych przejawiają również tego rodzaju problemy. Pomoc w ich przypadku powinna przyjąć formę pomocy restytucyjnej – długodystansowej, planowej i systematycznej, polegającej na „wyprowadzaniu z trudnego położenia życiowego: ze stanu zagubienia i bezradności i doprowadzeniu do pełnej zdolności kierowania własnym życiem, realizacji założonych celów lub zadań i radzenie sobie z przeciwnościami” (Muszyński 2008: 99). Pomoc ta powinna być świadczona w formie zajęć specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych (w przypadku słabszych wyników w nauce), socjoterapeutycznych, (w momencie występowania zaburzeń w zachowaniu np. agresji) oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym: warsztatów integracyjnych, porad i konsultacji (Rozporządzenie…, § 7.1). Tego rodzaju działania pomocowe powinny być realizowane także na lekcjach wychowawczych. W ich trakcie nauczyciele powinni podejmować tematy związane z różnorodnymi sytuacjami rodzinnymi, nie tylko tymi odnoszącymi się do rodzin pełnych, ale analizować np. kwestie dotyczące samotnego rodzicielstwa (Hammer, Turner, za: Dembo 1997: 404). Jeśli to możliwe, uczniowie wychowujący się bez ojców powinni być umieszczani w klasach, w których uczy mężczyzna (tamże). W radzeniu sobie z rozwodem rodziców może pomóc również bogata oferta zajęć pozalekcyjnych realizowanych w szkole. Udział w ciekawych przedsięwzięciach pozwoli dziecku choć na chwilę zapomnieć o stresującej sytuacji w domu rodzinnym (Farnicka 2000: 21).

 

Wszelkie działania pomocowe podejmowane wobec dzieci powinna poprzedzić wstępna identyfikacja ich problemu (Muszyńska 2001: 328). Trafne zdiagnozowanie trudności czy kryzysu zwiększy prawdopodobieństwo udzielenia skutecznej pomocy, dostosowanej do potrzeb dziecka. Istotne jest, aby w trakcie udzielania dzieciom pomocy kompensacyjnej i restytucyjnej nauczyciele, wychowawcy oraz specjaliści przestrzegali następujących zasad postępowania wobec osoby potrzebującej pomocy w rozwiązywaniu problemu:

 

zasady poufności,

zasady poszanowania autonomii ucznia wymagającego pomocy,

zasady włączania ucznia do współpracy w procesie rozwiązywania problemu,

zasady okazywania zainteresowania  trudnością ucznia i chęci udzielenia mu pomocy,

zasady dążenia do pełnego zrozumienia problemu ucznia i okazywania tego zrozumienia,

zasady unikania krytyki, ocen i moralizowania,

zasady unikania przedwczesnych interpretacji,

zasady unikania nadmiernego pocieszania (Muszyńska 2001: 342).

Jak pomagać?

 

W procesie pomagania szczególnego znaczenia nabiera trzecia zasada. D. Johnson (za: Muszyńska 2001: 338) stwierdza, że nawet przy dużej znajomości specyfiki trudności doświadczanych przez jednostkę  nie da się za nią rozwiązać problemu. To pomocobiorca musi ostatecznie zdecydować, jak należy mu pomóc, dokonując wglądu w swoją sytuację i w siebie samego. Współudział uczniów w rozwiązywaniu problemu jest istotny z kilku powodów. Po pierwsze, wyzwala aktywność uczniów. Po drugie, podnosi ich poczucie własnej wartości, przekonuje o ich możliwościach i umiejętnościach. Po trzecie, osoba zmagająca się z trudnościami zyskuje pewność, że przyjęty do realizacji sposób rozwiązania problemu jest z zgodny z jej interesem, z systemem jej wartości (tamże).

 

Ważnym elementem procesu udzielania pomocy dzieciom w szkole jest zapewnianie im poczucia wsparcia (Joede 2007: 17). W przypadku dzieci z rodzin rozwiedzionych szczególnego znaczenia nabiera wsparcie emocjonalne, polegające na „przekazywaniu w toku interakcji emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, pozytywne ustosunkowania do osoby wspieranej”. Dzięki takiej interakcji osoby w trudnym położeniu życiowym, a więc np. dzieci, których rodzice się rozstają, mogą uwolnić się od własnych napięć i negatywnych uczuć wyrażając swoje obawy, smutki. Prowadzi to nie tylko do większego poczucia własnej wartości, ale wpływa również pozytywnie na samopoczucie, wyzwala poczucie nadziei. Kluczowe znaczenie ma także wsparcie informacyjne, czyli „wymiana w toku interakcji takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, położenia życiowego, problemu”. Nauczyciele powinni informować uczniów o tym, czym jest rozwód, dlaczego ludzie się na niego decydują czy jak przebiega sprawa rozwodowa w sądzie. Nauczyciele nie powinni zapomnieć również o wsparciu instrumentalnym, czyli „instruktażu polegającym na przekazywaniu informacji o konkretnych sposobach postępowania” np. jak dziecko powinno się zachować względem rodziców (Sęk, Cieślak 2004: 19-20).

 

Chcąc zwiększyć skuteczność świadczonej dzieciom pomocy, osoby odpowiedzialne za jej udzielanie powinny współpracować także z rodzicami uczniów. Badania wykazały, że rozwodzący się rodzice stosują nieprawidłowe postawy i metody wychowawcze, poświęcają swoim pociechom mało uwagi. Ponadto cechuje ich tzw. „syndrom rodzicielskiej alienacji”, polegający na wrogim nastawieniu do siebie byłych małżonków, wzajemnych oskarżeniach i pretensjach (Hart 2006: 47). Zjawiska te powodują, że dzieci wychowują się w atmosferze pełnej napięć i konfliktów,  co z pewnością dodatkowo utrudnia długoletni proces radzenia sobie z rozwodem rodziców i potęguje nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży (Cudak 2003: 30).

 

Pomoc rodzicom uczniów przybiera w szkole formę: porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń (Rozporządzenie…, § 7.1). Działania pomocowe muszą polegać przede wszystkim na uświadamianiu im znaczenia ich obecności w życiu dziecka, zwłaszcza w tak stresującej sytuacji jaką jest rozwód najbliższych mu osób. Nauczyciele, wychowawcy grup wychowawczych, specjaliści powinni zachęcać rodziców do wspierania swoich dzieci, zapewniania ich o swojej miłości, okazywania im współczucia i zrozumienia, spędzania z nimi więcej czasu, panowania nad konfliktami z partnerem, negatywnie odbijającymi się na psychice dzieci, umożliwiania dzieciom kontaktów z rodzicem, który odszedł (Joede 2007: 103-104). Zadaniem kadry pedagogicznej powinno być również dostarczenie rodzicom informacji na temat miejsc, w których otrzymają profesjonalną pomoc np. specjalistycznych poradni wychowawczych i rodzinnych, pomagających rozwiązywać problemy i konflikty rodzinne, pokonywać trudności rozwojowe czy zaproponowanie mediacji rodzinnej (tamże: 116-121). Nauczyciele powinni utrzymywać kontakty z obojgiem rodziców, również z tym, któremu sąd nie przyznał prawa do sprawowania opieki nad dzieckiem (Hammer, Turner, za: Dembo 1997: 404). Wszystkie te wyżej opisane czynności zminimalizują niszczące skutki rozwodu i ułatwią dziecku powrót do normalnego życia.

Aneta Baranowska