Strony

Kwestia stron w procesie o nieważność małżeństwa jest nieco skomplikowana, gdyż obie strony mogą wspólnie starać się o uznanie ich związku za nieważny. W uproszczeniu jednak przyjmuje się, że strona, która wnosi skargę do sądu, jest stroną powodową, inaczej powodem lub powódką. Druga strona nazywa się stroną pozwaną, inaczej pozwanym lub pozwaną.

Tytuł i zawiązanie sporu (kan. 1513 - kan. 1516)

Tytuł to inaczej powód, przedmiot, przyczyna, z powodu której małżeństwo jest nieważne i zostaje rozpoznawane przez sąd. Najczęstszymi przyczynami nieważności małżeństwa są: niezdolność do podjęcia obowiązków małżeńskich z przyczyn psychicznych (przykładowo: alkoholizm, osobowość niedojrzała, osobowość zależna) oraz jakiś rodzaj symulacji. Czasem małżeństwo jest nieważne z jednego tytułu a czasem z wielu. Może dotyczyć jednej lub obu stron.

Zawiązanie sporu, inaczej określenie przedmiotu sporu czy też sformułowanie wątpliwości jest niezwykle istotnym elementem procesu. Proces kanoniczny opiera się na starorzymskim procesie formułkowym, gdzie po ustaleniu formułki rozważano tylko czy jest ona prawdziwa, czy też nie, poboczne wątki traciły znaczenie. Na prostym przykładzie wygląda to następująco: "Czy ta bluzka jest niebieska?". Odpowiedź może być tylko: "tak" lub "nie". Nie można odpowiedzieć: "jest błękitna". W szczególnych sytuacjach można zmienić formułkę i wtedy odpowiedź będzie łatwiejsza. W procesie określenie przedmiotu sporu wygląda następująco: "Czy małżeństwo Jana Kowalskiego z Anną Nowak jest nieważne z przyczyny symulacji zgody małżeńskiej przez Annę Nowak?" Pytanie więc dotyczy nie tylko nieważności małżeństwa, ale i tytułu. Jeśli w trakcie procesu okaże się, że nie ma symulacji, ale jest prawdopodobnie podstęp, to sąd nie zajmie się podstępem, chyba że zmieni tytuł. Jeśli nie zmieni tytułu, to odpowie: "nie udowodniono nieważności małżeństwa z powodu symulacji całkowitej" gdyż tego dotyczyła formułka. Nie jest możliwa odpowiedź: "nie udowodniono małżeństwa z powodu symulacji całkowitej, ale udowodniono nieważność z tytułu podstępu".

Sądy niechętnie podchodzą do zmiany raz określonego przedmiotu sporu, dlatego bardzo dużą uwagę należy przykładać do ustalenia tego elementu.

Zakaz

W procesach prowadzonych z tytułu: przeszkody impotencji, niezdolności natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, wykluczenia zgody małżeńskiej, wykluczenia istotnych przymiotów (jedność i nierozerwalność) czy elementów (np. potomstwo, wierność) małżeństwa, podstępnego wprowadzenia w błąd, po wydaniu dwóch pozytywnych wyroków pojawia się zakaz zawarcia nowego związku dla tej strony, której udowodniono czy wspomnianą przeszkodę, czy niezdolność, czy jakikolwiek rodzaj wykluczenia, czy też podstęp. Po odpowiedniej procedurze istnieje możliwość cofnięcia zakazu, o czym strona ta zostaje poinformowana w treści drugiego wyroku. Strona związana zakazem prosi o zgodę kompetentnego biskupa diecezjalnego o usunięcie tegoż zakazu. Natomiast sama procedura jego cofnięcia zależy od przyczyny nieważności zawartego związku (stąd wymóg opinii biegłego albo złożenie odpowiedniego oświadczenia przez stronę).

Źródła prawa

Kodeks Prawa Kanonicznego, wydany w 1983 r., reguluje m.in. przepisy (sprawy) dotyczące małżeństw (kiedy są ważne, a kiedy nie) oraz prowadzenie procesów.

Poprzedni Kodeks z 1917 r. znajduje zastosowanie w niewielkim zakresie, np. w przypadku małżeństw zawieranych pod warunkiem przed 27.11.1983 r.

W 2005 r. Papież Jan Paweł II wydał instrukcję dotyczącą prowadzenia procesów o nieważność małżeństwa Dignitas connubii, ale jej wartość jest w rzeczywistości nieznaczna (przeważnie powtarza postanowienia kodeksowe).

Postanowienia Konkordatu, Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego czy dokumenty Episkopatu Polski mają znaczenie marginalne.