Sądownictwo kościelne jak i całe prawo kanoniczne posługują się własnymi instytucjami i własnym nazewnictwem. Ich przybliżenie obecnie wydaje się pożyteczne dla wszystkich, którzy nie mieli z nim dotychczas do czynienia.

Orzeczenie nieważności małżeństwa a rozwód i unieważnienie

Niestety często spotyka się nieprawidłowe określenia jak rozwód kościelny czy unieważnienie małżeństwa, które nasuwają ludziom nieprawidłowe skojarzenia.

Rozwód kościelny nie istnieje. Wola stron, by się rozejść, bo przestało im coś odpowiadać w związku, nie wystarcza, aby uznać strony za wolne. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy małżeństwo jest niedopełnione, wtedy jeśli istnieją odpowiednie przesłanki, to Papież może udzielić stronom na ich prośbę dyspensę, ale rozwodu jak w systemie prawa cywilnego nie ma.

Podobnie przedstawia się sprawa z unieważniem małżeństwa, kiedy to sąd świecki w pewnych warunkach orzeka nieważność wszystkich skutków małżeństwa z mocą wsteczną.

Kościół uznaje jedynie sytuację orzeczenia lub stwierdzenia, że małżeństwo od samego początku nie było ważne. Wyrok sądu w takim przypadku polega na ogłoszeniu (zadeklarowaniu) prawdy o danym związku, a mianowicie, że na skutek istnienia przeszkody, wady zgody lub niezachowania formy wymaganej przez prawo zewnętrzne ceremonie nie spowodowały zaistnienia tego, co w Kościele uchodzi za małżeństwo. To co powstaje na skutek takich ceremonii to tzw. małżeństwo mniemane, korzystające z przychylności prawa, ale którego ważność może zostać podważona.

Trybunał

Trybunały kościelne istnieją w większości diecezji w jej stolicach, na ogół przy kurii biskupiej. Noszą one różne nazwy wynikające z tradycji: Sąd Metropolitalny, Trybunał Metropolitalny, Sąd Biskupi, Sąd Diecezjalny, Sąd Duchowny, Biskupi Sąd Duchowny, Sąd Kościelny, ale różnice te nie mają praktycznego znaczenia.

Rota Rzymska (kan. 1443 - kan. 1444)

Jest to Trybunał Papieski, będący najwyższą instancją w sprawach o nieważność małżeństwa. Ma on podwójne znaczenie: można się do niego odwołać, gdy strony nie zgadzają się z wyrokiem sądu niższej instancji, a ze względu na swoją profesjonalność, wyroki przez niego wydawane są instrukcją dla sądów całego świata, jak należy rozpoznawać podobne sprawy.

Sygnatura Apostolska (kan. 1445)

To kolejny Trybunał Stolicy Apostolskiej. W procesach o orzeczenie nieważności małżeństwa ma on znaczenie przykładowo przy wyznaczaniu w danym kraju trybunału działającego jako III instancja w miejsce Trybunału Roty Rzymskiej, co stanowi ułatwienie dla stron.