W czasach Starego Testamentu lud Bożego wybrania, Izrael, na dwa zasadnicze sposoby odpowiada objawiającemu się Bogu. Pierwszy znajduje wyraz w etyce i moralności, które przejawiają się w dobrym postępowaniu i zmaganiach – przede wszystkim podejmowanych przez proroków – z popełnianiem występków i grzechów. Wyrazem drugiego jest modlitwa pojmowana i przeżywana jako rozmowa z Bogiem, w której wierni "wylewają" przed Nim swoje serca. Szczególne miejsce w nurcie modlitwy zajmują utwory, najczęściej anonimowe, zebrane w Księdze Psalmów. Znamienne, że jak Tora, wyznaczająca ramy postępowania Izraelitów, została podzielona na pięć ksiąg (Pięcioksiąg Mojżesza), tak Księga Psalmów także została podzielona na pięć części (Ps 1-41; 42-72; 73-89; 90-106; 107-150), odzwierciedlając bogactwo i złożoność duchowości biblijnego Izraela.

 

 

Modlitwa najdobitniej ukazuje istotę oraz sens religijności i pobożności. W niej człowiek zwraca się do Boga, wyznając, że Go szuka, pragnie i potrzebuje, a także znajduje, nawiązuje z Nim rozmowę, prosi, dziękuje, przeprasza i Go uwielbia. O ile w pozostałych księgach Biblii Bóg, objawiając siebie, mówi do człowieka, o tyle w Księdze Psalmów człowiek mówi do Boga w przekonaniu, że nie zwraca się ku nicości ani pustce, ale ku Temu, który go słucha i wysłuchuje, wychodząc naprzeciw każdemu, kto szczerze Bogu ufa. Jest to modlitwa natarczywa, wyrażająca cierpliwą wytrwałość, zanoszona z niewzruszoną ufnością (Ps 11[10]; 146[145]), zwłaszcza w długotrwałym ucisku (Ps 13[12]; 25[24]; 31[30]; 41[40]; 54[53]-57[56]; 69[68]; 86[85]).

 

W psalmach znajduje najpełniejszy wyraz wiara w jedynego Boga, odróżniająca Izraelitów od wszystkich innych starożytnych ludów i narodów. Jednak ponieważ religijność i modlitwa mają zakres uniwersalny, zatem również sąsiedzi biblijnego Izraela zanosili modlitwy do czczonych przez siebie bóstw i bogiń. Część z nich miała tak wielką wartość, wyrażając najgłębsze tajniki ludzkiego serca, że bywały przejmowane i zaadaptowane do wyrażania wiary Izraela. Współcześni badacze w wielu psalmach rozpoznają rozmaite uwarunkowania i zapożyczenia fenickie, ugaryckie, mezopotamskie czy egipskie, co nie powinno być postrzegane jako zarzut, lecz dowód powszechnej tęsknoty za Bogiem oraz tego, że modlitwa nie zna granic kulturowych, politycznych ani społecznych. Wszystkie modlitwy Izraela – własne i zapożyczone od innych – stanowiły przedłużenie fundamentalnego wyznania wiary, rozpoczynającego się od słów: "Słuchaj, Izraelu, Pan, nasz Bóg, jest Panem jedynym" (Pwt 6,4-6). Psalmy są wspaniałym, poetyckim wyznaniem wiary, kierowanym do Boga w odpowiedzi na przymierze, jakim Bóg związał się z Izraelem, niezłomnie dawanym świadectwem wobec tych Izraelitów, których wiara, moralność i pobożność osłabły (Ps 12[11]), a także wobec nie-Izraelitów, potwierdzając istnienie, powszechne panowanie i moc Boga (Ps 16[15]), który jest prawdziwy i godny wiary (Ps 135[134]). Odpowiedź dawana Bogu to odpowiedź miłości, zaś jej wyznanie poprzedza wszystko, co człowiek ma Bogu do powiedzenia (Ps 18[17]), przeobrażając się w ustawiczną, litanijnie sformułowaną pieśń chwały (Ps 136[135]).

 

Istnienie i trwanie Izraela stanowi przywilej, gdyż ma wymiary swoiście kapłańskie. Każde pokolenie wciąż od nowa słyszało i odpowiadało na wezwanie: "Świętymi bądźcie, bo Ja jestem święty, Pan, Bóg wasz" (Kpł 19,2 i in.). Do istoty przywileju świętości (hebr. qodeš znaczy "inny, odmienny") należy odmienność i wyodrębnienie od innych, na czym opiera się i czym się karmi wyjątkowa odpowiedzialność za dawanie wiarygodnego świadectwa Bogu. Izraelici zostali wybrani i powołani, aby być świadkami Boga w świecie, który Go nie znał lub Nim pogardzał (Ps 14[13]; 53[52]), aczkolwiek Go pragnął i za Nim tęsknił. Modlitwa Izraela wyraziście odzwierciedla jego kapłańską tożsamość i przeznaczenie. Recytując bądź śpiewając psalmy, Izraelici zwracali się do Boga nie tylko we własnym imieniu, lecz w imieniu całej ludzkości, a nawet całego stworzenia. Bóg Izraela, stale obecny w jego dziejach i losach każdego Izraelity, to Pan i Władca świata (Ps 33[32]; 47[46]; 68[67]; 94[93]; 96[95]), do którego należą wszystkie ludy i narody (Ps 67[66]; 117[116]; 149). Objawiając siebie, Bóg działa na korzyść Izraela, lecz wszyscy ludzie są Jego dziećmi. Wiele psalmów powstało nie w środowisku specyficznie sakralnym, lecz świeckim, w kontekście przyrody i zwyczajnych ludzkich spraw. Izraelici pełnią kapłańską funkcję wobec całego stworzenia w odpowiedzi na dobroć Bożą, której przejawy są obecne wszędzie. Autorzy psalmów, a także ci, którzy się nimi modlą, nie czynią tego wyłącznie we własnym imieniu, lecz dają poznać Bożą obecność i władzę w świecie, który On stworzył i nad którym roztacza swą opatrznościową opiekę. Te motywy dominują w Ps 8, wychwalającym wielkość Stwórcy i godność człowieka, a także w Ps 29[28], który dobitnie przemawiał do pojęć i wyobraźni starożytnego człowieka. Reminiscencje podniosłego hymnu o stworzeniu świata i człowieka (Rdz 1,1-2,4a), otwierającego całą Biblię, dopowiadają i powiększają podziw wobec Boga Stwórcy (Ps 148). Psalmista staje się kapłanem stworzonego świata, gdy w imieniu całego stworzenia wielbi Boga (Ps 104[103]). Z kolei ludzkie sprawy i potrzeby dotyczą np. pomyślności króla (Ps 20[19]; 21[20]; 45[44]).

 

Psalmy mogły być odmawiane o każdej porze dnia i roku, w każdych warunkach i na każdym miejscu (Ps 138[137]). Izrael stworzył psalmy, zaś psalmy odwdzięczyły mu się, wydatnie przyczyniając się do przetrwania i żywotności Izraela. Było tak wtedy, gdy Izraelici żyli w swojej ojczyźnie, jak i wtedy, gdy zostali z niej wypędzeni na wygnanie – asyryjskie i babilońskie – oraz gdy przez długie wieki żyli w diasporze. Z różnych miejsc starożytnego świata wznoszono do Boga modlitwę, której trzon stanowiły psalmy. Było w nich dziękczynienie za ocalenie z rąk pogańskich prześladowców (Ps 9) i prośba o wyzwolenie (Ps 141[140], połączona z wyznaniem ufności (Ps 142[141]), zwłaszcza w sytuacji, gdy wrogość pogan stawała się nie do zniesienia, bo objawiała się jako przejaw ich butnej konfrontacji z Bogiem Izraela (Ps 10[9b]; 40 [39]; 70[69]). W nowych sytuacjach i wobec nieznanych wcześniej zagrożeń i przeciwności powstawały kolejne psalmy (Ps 61[60]; 102[101]; 137[136]), dodawane do już znanych i używanych, oraz zyskując status normatywności i kanoniczności, co oznaczało, że ich nastrój duchowy dobrze odzwierciedla wiarę i pobożność ludu Bożego wybrania.

 

Izrael został wybrany i powołany przez Boga nie ze względu na siebie samego, lecz z ukierunkowaniem ku innym, w czym wyrażała się jego odrębność oraz prawdziwe przeznaczenie. Oznaczało to niezbywalny wymóg dawania wiarygodnego świadectwa, możliwy do zrealizowania wyłącznie dzięki nieustannemu oczyszczaniu wiary i postępowania. Na straży tożsa-mości Izraela stała Tora, zarówno ze swoją warstwą narracyjną, ukazującą najważniejsze etapy Bożej obecności, układające się w spójną historię zbawienia, jak i warstwą prawodawczą, wyznaczającą ramy i drogowskazy życia wyznawców jedynego Boga. W ten sposób urzeczywistniały się profetyczne aspekty powołania Izraela, widoczne w jego stałym zwracaniu się ku przyszłości, a także w pilnej trosce proroków, aby dochować wierności wzniosłemu powołaniu i przeznaczeniu.

 

Obie warstwy, narracyjna i prawodawcza, są obecne i doskonale widoczne w psalmach. Wiele z nich rozważa dzieje Izraela, przypatrując się rozmaitym przejawom Bożej obecności i działania. Stanowią rozwinięcie i dopowiedzenie do Pięcioksięgu oraz innych ksiąg świętych o profilu historycznym, podejmując ich wątki i przekładając je na język teraźniejszości i zobowiązań na przyszłość. Marcin Luter trafnie zauważył, że kto nie może czytać całej Biblii, w Księdze Psalmów może znaleźć jej kompletne streszczenie. Prawdziwości tego doświadczył już biblijny Izrael, gdyż wzgląd na przeszłość stanowił pociechę w każdej niedoli (Ps 77[76]). Dzieje Izraela i jego przymierza z Bogiem, sięgające Abrahama i pozostałych patriarchów (Ps 105[104]), w których osobne miejsce zajmuje epopeja wyjścia z Egiptu (Ps 114[113a]) oraz losy Dawida i jego dynastii (Ps 89[88]; 144[143]), a także świątyni jerozolimskiej (Ps 132[131]), zostały ukazane jako prawdziwa szkoła służby Bożej (Ps 78[77]). Izraelici rozważają najważniejsze etapy historii zbawienia, a w nich poszczególne epizody Księgi Wyjścia, Liczb i Powtórzonego Prawa, również te, w których uwidaczniała się niewierność (Ps 106[105]), traktując je nie jako zamierzchłą przeszłość, lecz jako integralny składnik własnych losów (Ps 107 [106]). Na gruncie modlitewnej refleksji nad mocą Boga (Ps 76[75]; 108[107]) łatwiej można było znieść kolejne przeciwności, nawet tak wielkie, jak upokorzenie przez wrogów (Ps 60[59]), klęska narodu (Ps 80[79]) czy wreszcie zagłada Jerozolimy (Ps 79[78]) oraz zburzenie świątyni (Ps 74[73]). Gdy przewaga nieprzyjaciół i ich pycha zdają się poddawać w wątpliwość przychylność Bożą i trwałość przymierza, wówczas modlitwa przypomina (Ps 44[43]; 140[139]), że nie ma sytuacji bez wyjścia, co widać zwłaszcza w kontekście silnych gróźb ze strony pogan (Ps 46[45]; 83[82]). Ich upadek stanowi powód do nowej pieśni zwycięstwa (Ps 81[80]; 147[146-147]), zanoszonej na wzór tej, która rozbrzmiewała po przejściu Morza Czerwonego. Gdy zagrożenie ustępuje, nie wystarczy poprzestać na rozpamiętywaniu, lecz trzeba okazywać wdzięczność, która znajduje wyraz w ufności (Ps 146[145]) oraz wychwalaniu Boga (Ps 95[94]-101[100]; 103[102]) i Jego dzieł (Ps 111[110]; 113[112]). Bóg błogosławi Izraelowi, zaś Izrael odpowiada błogosławieniem Boga, wychwalającym Jego majestat i wielkość (Ps 115[113b]), przekazywanym jako wieczne i trwałe dziedzictwo z pokolenia na pokolenie (Ps 128[127]).

 

Chwała Boża, do której opiewania zachęca przyroda, jest też obecna w Prawie, darze Boga dla Izraela (Ps 19[18]). W psalmach znajduje wyraz zachwyt nad mądrością, która uwidacznia się w wierności Bogu i Jego woli. Taka w gruncie rzeczy jest treść Ps 1, ukazującego i oceniającego dwie drogi życia: z Bogiem i bez Boga, oraz – najdłuższego w Psałterzu – Ps 119[118]. Gdy otoczenie i okoliczności są bardzo trudne (Ps 35[34]), modlitwa staje się tym głośniejsza i zdana całkowicie na Boga (Ps 12[11]) w przekonaniu, że ludzka przewrotność nigdy nie zniweczy Bożej Opatrzności (Ps 36[35]). W psalmach odżywa odwieczne pytanie o sens istnienia zła oraz tajemnicę powodzenia przewrotnych i bezbożnych (Ps 49[48]), a zarazem potępienie samolubnych i pełnych pychy grzeszników (Ps 52[51]; 73[72]). Pojawia się też modlitewna refleksja nad rozporządzeniami Tory i przykazaniami Dekalogu, których wypełnianie stanowi niezbędny warunek czystości wiary i poprawności w sprawowaniu kultu (Ps 15[14]). Wzniosły charakter Tory nastręcza trudności, lecz zarazem uwypukla specyfikę powołania i odpowiedzialności Izraela, zachęcając do rachunku sumienia (Ps 17[16]) i głosząc szczęście płynące z odpuszczenia win (Ps 32[31]).

 

Bóg zna wszystkie tajniki ludzkiego serca (Ps 139[138]), nie można więc Go oszukać ani wprowadzić w błąd. Jak w nauczaniu proroków, tak i w psalmach nie zabrakło surowych ostrzeżeń przed złym i występnym życiem, adresowanych do wszystkich warstw ludu Bożego wybrania, a przede wszystkim do sprawujących władzę religijną i polityczną. Psalmista surowo potępia niesprawiedliwych sędziów (Ps 58[57]; 82[81]) i wszystkich podstępnych, acz wielce wpływowych nieprzyjaciół (Ps 59[58]; 109[108]). Wzgląd na życiodajną obecność Boga w dziejach oraz potrzebę niezłomnej wierności Jego woli są warunkiem korzyści, jakie płyną z bojaźni Bożej, która jest źródłem błogosławieństwa (Ps 34[33]). Los dobrych i złych ludzi jest radykalnie odmienny (Ps 37[36]), bo rządy Boże są sprawiedliwe (Ps 92[91]; 94[93]). Dlatego warto i trzeba być człowiekiem dobrym, zawsze też istnieje możliwość poprawy (Ps 38[37]), ponieważ Boże miłosierdzie jest nieskończenie większe niż winy człowieka (Ps 51[50]; 85[84]; 143[142]). Błaganiom i dziękczynieniom, które w psalmach niemal zawsze przeplatają się ze sobą (Ps 118[117]; 120[119]), towarzyszy świadomość, że modlitwa zostanie przyjęta i wysłuchana wtedy, gdy idzie z nią w parze właściwy sposób życia, różniący się od postępowania tych, którzy Boga nie znają albo Go lekceważą (Ps 28[27]).

 

Biblijny Izrael nie znał wyraźnie perspektyw życia po śmierci, czyli wieczności, ku której prowadzi doczesność (Ps 88[87]). Gdy więc rozlegało się wołanie o miłosierdzie w obliczu przeciwności (Ps 6) i prześladowania (Ps 7), to potrzeba wierności Bogu i Jego woli była motywowana doczesną pomyślnością i szczęściem bogobojnych (Ps 112[111]). Mimo to, szczególnie w obliczu śmierci (Ps 116[114-115]), nie brakowało tęsknoty za tym, co nieprzemijające i wieczne (Ps 30[29]; 39[38]; 90[89]). Szczególne obawy dotyczyły starości i jej dokuczliwych oznak (por. Koh 12,1-11); na ten trudny czas wypraszano siły w życiu dorosłym, a nawet już w młodości (Ps 71[70]).

 

 

Szczególne miejsce modlitwy, zatem i środowisko powstania i przekazywania wielu psalmów, stanowi świątynia jerozolimska, czyli dom Boga pośród swego ludu (Ps 24[23]). Ku świątyni, jako mieszkaniu Boga-Króla (Ps 68[67]), kieruje się modlitwa, w której znajduje wyraz ufna tęsknota za Bogiem (Ps 42[41] i 43[42]; 63[62]), a także radość (Ps 84[83]) i niewzruszo-na ufność, że nigdy nie opuści On swoich wyznawców (Ps 10[11]; 121[120]). Ku Bogu kierują się też ustawiczne pieśni radości i uwielbienia, zanoszone przy dźwiękach rozmaitych instrumentów muzycznych (Ps 150). Obecność świątyni przesądza o znaczeniu i losach Jerozolimy (Ps 48[47]), której symbol stanowi Syjon (Ps 87[86]), zobowiązując do prawdziwej czci Boga (Ps 50[49]) i przypominając, że stamtąd pochodzi Jego błogosławieństwo (Ps 65[64]).

 

Kult świątynny polegał głównie na składaniu ofiar, zarówno obowiązkowych, jak i dobrowolnych, wśród których wyróżniała się ofiara całopalna (Kpł 1-8). Ofiary, stanowiące trzon religii starotestamentowego Izraela, miały związek z powstawaniem i odmawianiem psalmów (Ps 66[65]), które później, gdy świątynia została w 70 roku zburzona przez Rzymian, nadal odmawiano w porach składania ofiar. Psalmy towarzyszyły kultowi ofiarniczemu, nawoływały do poprawnego, to jest właściwie motywowanego i przeżywanego, składania ofiar (Ps 4). Odmawiano je również niezależnie od tego kultu, np. rano z prośbą o utrzymanie się na Bożej drodze (Ps 5).

 

Świątynia jerozolimska wyznaczała rytm i bieg życia biblijnego Izraela. Z nią łączyło się przeżywanie trzech najważniejszych świąt. W dorocznej liturgii stale na nowo upamiętniano najważniejsze etapy obecności Boga widocznej wtedy, gdy lud niewolników przeobrażał się w świadomy swej tożsamości naród Izraela. Były to: 1. Święto Paschy – upamiętniające wybawie-nie z Egiptu; 2. Święto Tygodni (Pięćdziesiątnica) – upamiętniające nadanie Prawa na Synaju; 3. Święto Namiotów (Szałasów, Kuczek) – upamiętniające zamieszkiwanie pod namiotami w drodze do Ziemi Obiecanej. Każde z nich, a także pozostałe doroczne uroczystości i święta znajdują odzwierciedlenie w psalmach. Kilkanaście psalmów (Ps 120-134) otrzymało nazwę "pieśni wstępowań", recytowanych bądź śpiewanych podczas pielgrzymowania ("wstępowania") do Jerozolimy, położonej na wzgórzach Judei. Uwidacznia się w nich nieopisana radość z osiągnięcia celu, możliwa do wyrażenia jedynie w formie poetyckiej (np. Ps 122[121]).

 

Psalmy mówią przede wszystkim o Bogu. Ukazują Go jako pasterza i gospodarza (Ps 23[22]), który jest światłością i zbawieniem (Ps 27[26]), jedyną nadzieją (Ps 62[61] i skutecznym opiekunem (Ps 91[90]), Królem (Ps 145[144) i sprawiedliwym Sędzią (Ps 75[74]). Co więcej, Bóg nie tylko nie zaprzestał działania w świecie i w historii Izraela, lecz to, co najważniejsze, wydarzy się dopiero w przyszłości. Psalmy czekają na Mesjasza, żmudnie malując Jego rysy królewskie (Ps 2; 72[71]; 101[100]) i kapłańskie (110[109]). Cała wiara i pobożność biblijnego Izraela były ukierunkowane ku przyszłości, wyglądając nowej epoki, w której Bóg zaprowadzi swe rządy nad światem i odsłoni sens cierpienia niewinnych, potwierdzając, że wszystkie nieprawości będą miały swój kres. W nurcie tych nadziei i oczekiwań mieściły się psalmy, a nawet go stale podsycały i ożywiały, nadając modlitwie starotestamentowego Izraela wymiary uniwersalne i eschatologiczne. O ile narracyjne części Biblii kładą nacisk na przeszłość, a księgi prorockie dokonują religijnej oceny teraźniejszości, o tyle psalmy eksponują profetyczną nośność wszystkiego, czym żył biblijny Izrael, w ścisłej łączności z nauczaniem proroków kształtując przyszłość.

 

W Psałterzu, podobnie jak w innych miejscach Biblii, pojawia się też wielce osobliwy wątek, a mianowicie zapowiedzi cierpień i męki Mesjasza. Absolutnie wyjątkowe miejsce zajmuje Ps 22[21], który – wespół z czterema pieśniami Sługi Pańskiego w Księdze Izajasza – słusznie jest traktowany jako starotestamentowa "Ewangelia męki". Chociaż w wielu miejscach Psałterza, poczynając od samego początku (Ps 3), nie brakuje wołania i modlitwy prześladowanych, jednak wątek mesjański, wskazujący na tajemniczą rolę cierpienia, ma specyficzny charakter i wymowę. Zapowiada, że Mesjasz zesłany przez Boga stanie się nie tylko świadkiem, lecz i rzeczywistym uczestnikiem cierpienia niewinnych, o którego sens wielokrotnie pytali psalmiści, wyrażając w ten sposób jeden z najtrudniejszych dylematów wiary ludu Bożego wybrania. Gdy nadzieje mesjańskie i Boże obietnice się spełniły, Księga Psalmów stała się najpierw księgą modlitwy Jezusa. Stało się jasne, że przyszedł prawowity właściciel Psałterza, zapowiadany i oczekiwany w modlitwie Izraela (Łk 24,25-27). Dlatego Psałterz natychmiast stał się również księgą modlitwy uczniów i wyznawców Jezusa, czyli Kościoła. Modląc się psalmami, nowy lud Bożego wybrania wyznaje, że wiele sytuacji i okoliczności przedstawionych w psalmach wciąż się powtarza, lecz żyjemy w odnowionym przez Boga świecie, który psalmiści zaledwie przeczuwali.

 

 
* Msza Święta 2/2013, s. 7-11.