Choć Środa Popielcowa nie jest świętem nakazanym to frekwencja na Mszach z obrzędem posypania głów popiołem zwykle jest wysoka. - Znak popiołu jest bliski każdemu, kto doświadcza przemijania swojego i bliskich. To znak bardzo wyrazisty, nie tylko pokuty, ale też marności tego świata. Ludzie potrzebują tego znaku i chętnie w nim uczestniczą – zauważa ks. dr Bartosz Szoplik z parafii archikatedralnej w Warszawie

W Środę Popielcową kapłan posypując głowy wiernych popiołem wypowiada słowa “Pamiętaj, że prochem jesteś i w proch się obrócisz”. – Memento hominis to starożytna, pierwotna formuła tego obrzędu – wyjaśnia wykładowca liturgiki w warszawskim seminarium. Drugą, XX-wieczną: “Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” dodano dopiero po Soborze Watykańskim II, do Mszału Pawła VI.

Co ciekawe – mimo że posypywanie głów popiołem nie jest znakiem sakramentalnym to jest on zarezerwowany duchownym. Nie mogą ich w tym zastąpić np. nadzwyczajni szafarze Komunii świętej. – Księgi liturgiczne mówią bardzo wyraźnie o duchownym: diakonie, prezbiterze, który sprawując ten obrzęd ma być ubrany w komżę i stułę. Nie ma odniesień do innych osób. Jest to związane z tym, że to duchowny ma prawo nakładania pokuty – wyjaśnia wykładowca liturgiki.

Ciekawy jest też zwyczaj, obecny m.in. w Stanach Zjednoczonych – kreślenia mokrym popiołem znaku krzyża na czole na znak pokuty.

Popiół jest symbolem ogólnoreligijnym, był znany m.in. w religii Azteków oraz w judaizmie. U ludów Starego Testamentu był symbolem nawrócenia, pokuty i marności tego świata. Podobną symbolikę ma w Kościele.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa znak popiołu dotyczył przede wszystkim pokutników. Biskup nakładał pokutę, na tych którzy wyznali grzech. Z czasem zorganizowano to w ten sposób, że pokutę wypełniano w ramach przygotowania do Wielkiej Nocy. Do tego czasu Środa Popielcowa nie była żadnym szczególnym dniem, Wielki Post rozpoczynał się w niedzielę.

Dopiero od XII wieku obrzędy Środy Popielcowej rozpoczynają okres Wielkiego Postu – wyjaśnia ks. dr Szoplik. Nie zmieniła tego reforma liturgiczna po Soborze Watykańskim II a papież Paweł VI polecił zachować tę tradycję.

Ze Środą Popielcową wiąże się też idea wielkopostnych kościołów stacyjnych (w archidiecezji warszawskiej ta praktyka jest obecna od sześciu lat, więcej na ten temat >> ). Jej początki miały miejsce w Rzymie. Papież szedł boso w procesji pokutnej z bazyliki św. Anastazji na Palatynie na wzgórze awentyńskie do bazyliki św. Sabiny, gdzie odbywały się obrzędy Środy Popielcowej. Z czasem zwyczaj ten zanikł a ok. XVI-XVII wieku przestano praktykować kościoły stacyjne.

Przywrócił je dopiero papież Jan XXIII. W 1958 r. podczas Mszy świętej w kościele św. Pryski przywołał tę tradycję i postanowił przywrócić praktykę wielkopostnych kościołów stacyjnych w Rzymie. Rok później, w 1959 r. odbyła się pierwsza procesja z kościoła św. Pryski do bazyliki św. Sabiny.

Od czasów papieża Pawła VI praktykę tę zreformowano i teraz procesja pokutna w Środę Popielcową wyrusza z bazyliki św. Anzelma do bazyliki św. Sabiny, gdzie papież odprawia Mszę św. na rozpoczęcie Wielkiego Postu. Idea wciąż pozostaje ta sama: przejścia w procesji pokutnej przy śpiewie litanii do Wszystkich Świętych do kościoła stacyjnego, gdzie rozpoczyna się Msza święta z obrzędem posypania głów popiołem.

Warto też pamiętać, że od zawsze dniami pokutnymi w Kościele były środa i piątek. Środa jako dzień przed czwartkiem – dniem ustanowienia Eucharystii i piątek jako dzień śmierci Jezusa.

archwwa.pl