Gniew podsycający żądzę zemsty jest czymś złym. Gniew skierowany przeciw niesprawiedliwości jest czymś dobrym. Problem polega na odróżnieniu jednego rodzaju gniewu od drugiego. Słusznie oburzamy się na niesprawiedliwość, bo nasze oburzenie oznacza, że odzyskaliśmy zdolność osądu, chęć akceptacji dobra i odrzucenia zła. Błądzimy natomiast i niszczymy samych siebie, jeśli w pełni ulegamy gniewowi, nie próbujemy spojrzeć na niego trzeźwo ani wyzbyć się go po jakimś czasie. Taki gniew prowadzi do niekończącej się złości, do zemsty, nienawiści. Jeśli koncentrujemy się na gniewie jako uzasadnionej (rzekomo) podstawie naszego życia, możemy już nie tylko reagować gniewnie na to lub tamto wydarzenie, ale stać się wręcz uosobieniem gniewu: ludźmi agresywnymi, którzy swoją złością zatruwają wszelkie sytuacje, wszelkie związki. To z pewnością nas nie uzdrowi! Raczej wywoła więcej bólu, zrażając do nas otoczenie, powodując nowe rozdźwięki, nowe ataki i nowe rany.

 

Etap piąty: przetrwanie
 

Zaprzeczenie, obwinianie siebie, użalanie się nad sobą i oburzenie (lub słuszny gniew) to naturalne reakcje na wyrządzoną nam niesprawiedliwość. Każdy z tych etapów jednak zamyka nas w poczuciu krzywdy, sprawiając, że koncentrujemy się na niej jako najważniejszym elemencie naszego życia i reagujemy na nią bez końca. Żaden nie pozwala nam uwolnić się od przeszłości, bo wszystkie są z nią ściśle związane. Nie możemy się wyzwolić, spojrzeć z nowej perspektywy na to, co się wydarzyło, odwołać się do wyższych wartości. Każdy z tych etapów wyrasta z minionego nieszczęścia i jest przez nie kształtowany. Dopiero kiedy zaczniemy wykraczać poza dawne krzywdy i zapragniemy żyć w sposób od nich niezależny, nauczymy się stopniowo, jak uporać się z przeszłością. Dopiero kiedy w naszym myśleniu przestaną dominować przykre wspomnienia, nabierzemy zdolności do uwalniania się od minionych krzywd, nawiązywania nowych relacji ze światem i znajdowania w nim nowego sensu, nowej nadziei i radości. Próbą takiego wykroczenia jest etap zwany przetrwaniem.
 

Jak piszą Sidney i Suzanne Simonowie: Na etapie przetrwania coraz więcej czasu spędzamy, patrząc przed siebie, ku zdrowiu, a nie za siebie, w stronę cierpienia . Uświadamiamy sobie, że mimo nieszczęścia, jakie nas spotkało, nadal żyjemy, nadal decydujemy o swoim życiu i chcemy teraz odzyskać nad nim kontrolę. Stwierdzamy, że zaprzeczenie, obwinianie siebie, użalanie się nad sobą i oburzenie nie służą naszemu zdrowiu. Minione krzywdy nie były wprawdzie wyimaginowane, ale należą już do przeszłości. Nie musimy zabierać ich ze sobą w przyszłość. Przetrwanie polega na wytyczeniu granicy i powiedzeniu sobie, że nasza uraza, gorycz i pretensje pozostaną po jej drugiej stronie. Nie będą częścią przyszłości, która się przed nami otwiera. Może myśleliśmy tak już wcześniej, ale na etapie przetrwania przechodzimy od myśli do czynu. Przez całe lata jedynie reagowaliśmy na napotkanych ludzi lub okoliczności, a teraz przejmujemy ster, który oddaliśmy losowi, i aktywnie kształtujemy bieg wydarzeń. Działamy, zamiast mechanicznie reagować, uczestniczymy w grze, zamiast patrzeć zza bocznej linii na mijające nas życie.
 

Przetrwanie to coś więcej niż posępne samozaparcie. Przetrwanie oznacza, że postanawiamy uwolnić się od przeszłości, zobaczyć w niej właśnie przeszłość. Trzeba uświadomić to sobie w pełni: utraciliśmy coś dobrego, ale moment utraty już minął. Jesteśmy tutaj, w tym nowym świecie, i powinniśmy przyjmować go takim, jaki jest – i jaki może się stać. Powinniśmy wyzwolić się od przeszłości i iść dalej, akceptując teraźniejszość. Oto zdrowa reakcja: uczciwy realizm, który odważnie powraca do życia.
 

Etap szósty: reintegracja
 

Błędem byłoby myśleć, że przebywamy te etapy sukcesywnie, „odfajkowując” jeden po drugim i pozostawiając je za sobą w niepowstrzymanym dążeniu naprzód. W rzeczywistości możemy krążyć między nimi lub doznawać kilku niemal jednocześnie: nawet zdecydowane zaangażowanie w teraźniejszość jest przeplatane przypływami gniewu, użalaniem się nad sobą, zaprzeczeniem lub samooskarżeniami. Zaczynamy dochodzić do siebie, kiedy wychylamy się ku następnemu etapowi. Koncentrując się na przetrwaniu, a nie na zaprzeczaniu krzywdzie, przygotowujemy grunt pod prawdziwe uzdrowienie płynące z przebaczenia.
 

W pewnym sensie etap przetrwania przenosi nas z powrotem do pierwszej fazy tego uzdrawiającego cyklu. Przestaliśmy żyć przeszłością, pamięcią o minionym nieszczęściu. Chcemy skupić się na teraźniejszości! Chcemy zacząć od nowa, być nowymi ludźmi w tym nowym świecie, który teraz zamieszkujemy. Świetnie! – ale jest to również następna, subtelniejsza forma zaprzeczenia. W rzeczywistości bowiem nie jesteśmy nowo narodzeni, nie zaczynamy od nowa. Jesteśmy wytworem naszych doświadczeń, naszych wcześniejszych uczuć i cierpień, własnego postępowania i postępowania innych wobec nas. Nie można uniknąć tej fundamentalnej prawdy. Na etapie przetrwania angażujemy się stopniowo w nowy świat, ale jeszcze nie zintegrowaliśmy swojego nowego „ja” z naszą przeszłością. Właśnie dlatego ta przeszłość wdziera się niekiedy w teraźniejszość i skłania nas do ponownego zaprzeczania, gniewu, użalania się nad sobą lub samooskarżeń.