18 października obchodzimy wspomnienie św. Łukasza. Z tej okazji przypominamy tekst, który ukazał się w magazynie franciszkańskim „Posłaniec św. Antoniego z Padwy” i zapraszamy do poznania tego niezwykłego malarza, patrona lekarzy, ubogich, pokrzywdzonych i grzeszników.

Dzień św. Łukasza Ewangelisty to chrześcijańskie święto obchodzone 18 października w Kościele katolickim i 31 października w prawosławiu. Związane jest z osobą autora jednej z czterech Ewangelii oraz Dziejów Apostolskich. W swoich pismach przedstawiał Jezusa jako lekarza ciała i ducha i od początku uważany był za osobę związaną z medycyną. Stąd też został patronem lekarzy oraz grzeszników, ubogich i pokrzywdzonych, a w jego wspomnienie modlimy się szczególnie za tych, którzy zawsze są obecni przy chorych, aby nie brakło im sił fizycznych oraz wiary w codziennej posłudze.

Dzień św. Łukasza dawniej był też dniem ubogich, wyrzuconych poza nawias społeczeństwa oraz dniem niewiernych. Wiąże się to z faktem, iż Łukasz Ewangelista, zanim zaczął podążać za Pawłem Apostołem, był poganinem. W średniowieczu w jego wspomnienie odprawiano Msze Święte, na których zbierali się najubożsi, chorzy, żebracy. Był to dzień, w którym z sympatią patrzono się na niewiernych i modlono się za ich dusze. Nie można było ich też piętnować ani skazywać.

Łukasz Ewangelista

Najstarsza wzmianka o św. Łukaszu znajduje się w Liście do Filemona, gdzie św. Paweł pisze: Pozdrawia cię Epafras, mój współwięzień w Chrystusie, [oraz] Marek, Arystarch, Demas, Łukasz - moi współpracownicy. Był zatem towarzyszem i współpracownikiem Pawła Apostoła, któremu towarzyszył w wielu podróżach misyjnych.

Jego imię pochodzi z łaciny: lucius oznacza „światłego”, „oświeconego”. Według tradycji pochodził z Antiochii Syryjskiej a z zawodu był lekarzem, co potwierdza List do Kolosan: Pozdrawia was Łukasz, umiłowany lekarz. Jako dowód uczeni wskazują, że w pismach, które są mu przypisywane, a zatem w Ewangelii oraz Dziejach Apostolskich, występuje wiele specjalistycznych terminów medycznych, które pojawiają się również w pismach Hipokratesa czy Galena.

Św. Łukasz przyjął chrzest ok. 50 r., podczas drugiej podróży misyjnej Pawła Apostoła. Wtedy też został jego uczniem. Był razem z Pawłem w Rzymie, Macedonii i Grecji. Według tradycji św. Łukasz zmarł w Beocji w wieku 84 lat, a miejsce jego pochówku nie jest znane. Za najbardziej prawdopodobne uważa się Efez lub Teby. Stamtąd w IV w., jak podaje m.in. św. Hieronim, kości Łukasza Ewangelisty zostały przetransportowane do Bazyliki Dwunastu Apostołów w Konstantynopolu. Najprawdopodobniej jeszcze w tym samym wieku, w czasach cesarza rzymskiego Juliusza Apostaty, kości św. Łukasza przewieziono do Padwy, do bazyliki św. Justyny. Obecnie jego relikwie znajdują się w Padwie – w bazylice św. Justyny, w Pradze – w katedrze św. Wita oraz w Tebach.

Zwyczaje

We wczesnym średniowieczu, obok uroczystości kościelnych, wśród ludności wiejskiej, która wierzyła w przesądy, w dzień św. Łukasza odprawiano gusła. Chłopi uważali ten dzień za czas wróżb i przewidywań. Zwierzętom dawano wraz z pokarmem kartkę z błogosławieństwami i prośbami do Łukasza Ewangelisty, aby oddalił od zagród zarazę i inne nieszczęścia. Nieuleczalnie chorym oraz kobietom po trudnym porodzie, kładziono na piersi tzw. „kartki św. Łukasza”, gdyż wierzono, że mają one moc uzdrawiającą. Według tradycji, właśnie tego dnia rozpoczynano także zbiory buraków.

Na całym świecie istnieją do dziś bractwa, którym patronuje św. Łukasz, a które są stowarzyszeniami lekarzy chrześcijańskich, zajmujących się problemami etycznymi w dziedzinie medycyny.

Malarz

Późna legenda, której najstarsze ślady pochodzą z VI w. mówi, iż św. Łukasz był malarzem ikon. Przypisuje mu się autorstwo wielu przedstawień, w tym powszechnie czczonego w średniowiecznym Bizancjum obrazu Marii Theotokos, Czarnej Madonny oraz wizerunku Matki Boskiej Kostromskiej. Ze św. Łukaszem-artystą wiąże się także historia polskiego „Bractwa św. Łukasza”. Było to jedno z najważniejszych polskich ugrupowań artystycznych 20-lecia międzywojennego, działające w latach 1925-1939. Artyści zwracali się ku tradycyjnemu, figuratywnemu malarstwu. Ideą młodych malarzy była organizacja pracy artystycznej na wzór średniowiecznego cechu. Artyści grupy, tzw. łukaszowcy, nawiązywali do wzorów malarstwa z XVI i XVII w. Malowali kompozycje historyczne, pejzaże, portrety, sceny rodzajowe i biblijne.

Ikonografia i patronat

Duża część przedstawień ikonograficznych św. Łukasza wiąże się z jego byciem malarzem. Często pokazuje się go jako malującego lub piszącego. Jego atrybutami są: byk, wół, księga, zwój, paleta malarska, papier i kamień. Wół odnosi się do Łukasza Ewangelisty ponieważ jest zwierzęciem ofiarnym, a jego Ewangelia rozpoczyna się od opowieści o Zachariaszu, ojcu Jana Chrzciciela, który składa ofiarę w Świątyni. Ze względu na to, że był lekarzem, czasami przedstawia się Łukasza Ewangelistę także w czapce lekarskiej.

Św. Łukasz jest patronem Hiszpanii, introligatorów, lekarzy chirurgów, malarzy, rzeźbiarzy, grafików, historyków, notariuszy, hafciarzy oraz złotników.

Katarzyna Gorgoń

Artykuł ukazał się na łamach dwumiesięcznika franciszkańskiego „Posłaniec św. Antoniego z Padwy” nr 5/2017. Zapraszamy na stronę periodyku: www.poslaniecantoniego.pl, gdzie można znaleźć inne ciekawe teksty.
www.franciszkanie.pl