Wprowadzenie


Dojrzewamy, starzejemy się… Proces ten zaczyna się przecież już na samym początku naszego życia i nic tego nie zmieni. Ale to, w jaki sposób ów proces się dokonuje, czy dobrze nam się udaje, to już zupełnie inna sprawa. To jeden z najtrudniejszych rozdziałów sztuki życia. Nie jest czymś oczywistym. Musimy się tego nauczyć, a umiejętność ta wiąże się z wiedzą i mądrością.

Aby posiąść tę sztukę, trzeba zrozumieć, co się dzieje w nas i z nami w tym procesie. Trzeba przede wszystkim zrozumieć, że nigdy nie dojrzewamy tylko dla siebie, że zawsze dojrzewa się dla innych, ponieważ całe nasze życie wnosi w ten świat coś, co ubogaca życie innych ludzi.

Platon twierdził, że sztuka jest naśladownictwem. Miał tu na myśli naturę, którą artysta powinien naśladować w swoich dziełach. Zgodnie z tym sposobem myślenia natura uczy nas również, w jaki sposób mamy dobrze dojrzewać. Symbolem późnego wieku jest jesień, czas, kiedy zbiera się plony. I my jako dojrzali ludzie z wdzięcznością możemy patrzeć na owoce, jakie przyniosło nasze życie. Jesień jest bardziej kolorowa niż wszystkie pozostałe pory roku. I są to barwy łagodne. To jest właśnie lekcja, jakiej udziela nam natura: dobrze starzeje się ten, kto łagodnieje, nie tylko w swoich sądach, ale też w całej swojej istocie. Ktoś taki odkrywa jednocześnie, że jego życie wewnętrzne staje się bogatsze, barwniejsze, często tak pełne światła jak złocisty październik. Ale spojrzenie na naturę ukazuje nam coś jeszcze: elementem sztuki dojrzewania jest także umiejętność tracenia, porzucania, tak jak drzewa zrzucają liście i pozwalają spaść im na ziemię, aby mogły się stać pożywieniem dla korzeni nowego życia.

W słowie "dojrzewanie" zawarte jest jeszcze coś istotnego, coś pozytywnego: dojrzewanie nie jest statyczne czy też raz na zawsze ostatecznie zakończone. Jest to pewien ruch: coś w człowieku nieustannie się staje, wciąż coś rośnie.

To, że ktoś jest stary, oznacza dwie rzeczy. Po pierwsze, zestarzał się. Dostrzegamy jego słabości, ale jest to tylko jedna strona tego procesu. Druga strona wygląda tak, że gdy ktoś jest stary, mówimy, iż ma swoje lata. Jeśli odczytamy to stwierdzenie dosłownie, to zauważymy, że człowiek stary w pewnym sensie panuje nad swoimi latami, posiadł je, tak jak można posiąść mądrość. Wszystko, co przeżył, należy całkowicie do niego. Nie musi już niczego udowadniać. Rozkoszuje się samym istnieniem. Jest obecny, po prostu on sam.

Dziś, kiedy liczy się wyłącznie młodość, pomniejszanie wartości wieku odbija się również w naszym języku. Właśnie dlatego jest tak ważne, by mówić o dojrzewaniu i starzeniu się w taki sposób, który jest zgodny z ich naturą, z ich pozytywnym znaczeniem.

Święty Augustyn powiada, że starzejemy się od momentu naszych narodzin. Liczba danych nam dni zmniejsza się. Nie jest to proces, który można jakoś ująć statycznie albo jednoznacznie uchwycić, lecz trwa on całe życie. Jest to nie tylko proces słabnięcia, ale również dojrzewania, pozytywnego ruchu, stawania się lepszym.

I znowu natura pragnie nam coś ukazać. Podobnie jak każda pora roku jest ważna i odgrywa istotną rolę, tak i każdy etap życia człowieka posiada własne, odrębne znaczenie. Wiosna symbolizuje początek życia, świeżość i żywotność, lato oznacza pełnię życia, jesień barwność i zbieranie plonów, zima zaś symbolizuje ciszę i spoczynek, które umożliwiają powstanie nowego życia.

To dobrze, gdy w poszczególnych fazach życia żyje się właśnie tym, co dla nich właściwe. Młody człowiek musi akcentować inne wartości niż człowiek stary. Wprawdzie powiada się, że młodość jest darem, natomiast starzenie się zadaniem, ale również młody człowiek musi wypełniać zadanie, jakie stawia przed nim młodość. Ono zaś polega na tym, by walczyć, by zdobywać życie dla siebie oraz by odnaleźć własną tożsamość. Jeśli stary człowiek wciąż jeszcze walczyłby o swoje miejsce w życiu, byłoby to dla nas raczej śmieszne. Każdy potrzebuje wyczucia tego, co dla niego właściwe, co jest w stanie urzeczywistnić w obecnej fazie swojego życia.

Jak już wspomniałem, jesienią zbiera się plony. Podobnie w przypadku ludzi: w jesieni życia najważniejsze jest dojrzewanie owocu, którym się radujemy i rozkoszujemy, ale który ubogaca też innych, osładza również ich życie. Mówiąc o starzeniu się, musimy więc myśleć nie tylko o opuszczających nas siłach, lecz również o czymś zupełnie przeciwnym: że aż do późnego wieku możemy się nieustannie rozwijać, dojrzewać, spełniać.

Znany badacz starości Paul Baltes chętnie opowiadał pewną anegdotę związaną z Arturem Rubinsteinem. Ponoć ten 80-latek został pewnego razu spytany, w jaki sposób w tak podeszłym wieku jest w stanie być wciąż tak niezwykle dobrym koncertującym pianistą. W odpowiedzi artysta wspomniał o trzech zasadach, które wciąż jeszcze pozwalają mu dobrze grać na fortepianie: wybór, optymalizacja, równowaga. Poprzez dobór istotnych dla siebie utworów ograniczył swój repertuar – dokonał zatem wyboru. Dzięki tej selekcji jest w stanie ćwiczyć te wybrane utwory częściej i intensywniej niż dawniej, przez co poprawia swoją technikę – jest to zatem optymalizacja. A ponieważ nie był w stanie grać wybranych utworów w tak szybkim tempie jak niegdyś, zastosował artystyczny trik: przed szczególnie szybkimi pasażami zwalniał tempo, dzięki czemu w porównaniu z poprzednimi fragmentami pasaże te sprawiały wrażenie wystarczająco szybkich. Jest to bardzo skuteczna forma kompensacji oraz element pozytywnej strategii. Zaprzecza to również stereotypowi, jakoby starzenie się było naznaczone wyłącznie rezygnacją oraz kurczeniem się. Ograniczenie się do nielicznych celów, jednak podążanie ku nim w bardzo energiczny sposób i poszukiwanie przy tym odpowiednich rezerw wewnętrznych i zewnętrznych – oto sztuka dobrego starzenia się.

To, co Artur Rubinstein opisał jako tajemnicę swojej sztuki, nie odnosi się wyłącznie do artystów, lecz dotyczy każdego, kto odczuwa brzemię swego wieku. Możliwe, że taki człowiek nie jest już w stanie dokonywać tylu rzeczy, co kiedyś. Musi zatem wybrać to, co dla niego istotne, aby lepiej spożytkować swoje siły. Musi to przeżywać świadomie i całkowicie się temu poświęcać.

Oczywiście potrzebuje też sprawdzonych metod radzenia sobie z deficytami. Niektóre luki w swej wiedzy musi uzupełniać doświadczeniem, a braki w sprawności fizycznej wyrównać umiejętnością działania z niewielkim nakładem energii.

Zwykło się mówić, że żyje się tylko raz. Oznacza to, że życie każdego człowieka jest niepowtarzalne.

Każdy jest jedyny w swoim rodzaju. Romano Guardini uważa, że Bóg skierował do każdego człowieka słowo klucz, które "pasuje" wyłącznie do tej osoby. W każdej fazie życia naszym zadaniem jest sprawić, aby to unikalne słowo, które Bóg do nas skierował, stało się słyszalne. Nasze życie będzie naprawdę dobre wyłącznie wtedy, kiedy uświadomimy sobie własną niepowtarzalność i gdy w głębi odczujemy, że żyjemy tylko raz. Jezus w swoich kazaniach wielokrotnie napominał nas, byśmy się obudzili i żyli naprawdę – nie kiedyś, lecz teraz, ponieważ dano nam tylko jedno życie i nie możemy go przespać. Życie toczy się zawsze teraz: nie powinniśmy żyć z dnia na dzień, lecz kroczyć przez świat z otwartymi oczami i świadomie odciskać ślad swojego życia w tym świecie.

Niektórych ludzi ogarnia lęk, kiedy uświadomią sobie, że dano im tylko jedno życie. Upychają więc w nim wszystko, co ma dać szybką przyjemność. Dla nich starzenie się jest prawdziwą katastrofą, ponieważ w podeszłym wieku na wszystko może być już za późno. Ale tracą przez to umiejętność prawdziwego rozkoszowania się życiem w każdej jego chwili. Wpatrują się uporczywie w swoje zbyt krótkie życie i sądzą, że muszą w nim doznać spełnienia wszystkich swoich tęsknot.

A ponieważ nigdy im się to nie uda, bo tęsknota nie ma granic, żyją w coraz bardziej gorączkowym tempie i jednocześnie są coraz mniej zadowoleni.

Zapewne niejeden chciałby uniknąć tej niepowtarzalności i nieodwołalności swojego życia, wierząc w ponowne przyjście na ziemię, w reinkarnację. Jednak dla mnie oznacza to ucieczkę przed niepowtarzalnością życia. Zamiast żyć świadomie i intensywnie, robię sobie nadzieję, że otrzymam jeszcze jedną szansę na poprawienie wszystkich błędów. Ale w ten sposób pomija się drugą stronę nauki o reinkarnacji, a mianowicie fakt, że poprzez życie niewłaściwie przeżyte tu i teraz nasze przyszłe życie obciąży zła karma.

Bardziej sympatyczne wydaje mi się inne rozwiązanie: kiedy ludzie pojmują niepowtarzalność swojego życia jako zaproszenie do tego, by świadomie żyć tym unikalnym życiem i delektować się nim, doświadczać go we wszystkich jego przejawach i kształtować je tu i teraz, w każdej fazie. Żyję tylko raz. Jest to również wyzwanie, by kształtować życie tak dobrze, jak to tylko możliwe. A sztuka przeżywania owego niepowtarzalnego życia w sposób świadomy i intensywny nie rozpoczyna się od wkroczenia w podeszły wiek.

Już od pierwszego dnia, od chwili naszych narodzin z każdym dniem dojrzewamy, starzejemy się. Dlatego sztuka życia polega właśnie na sztuce dojrzewania: na tym, by poddać się wewnętrznemu procesowi przemiany życia. Celem tej przemiany jest to, byśmy coraz mocniej wrośli w niepowtarzalną i unikalną postać, jaką przewidział dla nas Bóg.

Sztuka dojrzewania polega na tym, by we wszystkich doświadczeniach naszego życia, również we wszystkich dysonansach, poszukiwać własnej melodii, w której rozwiążą się wszelkie napięcia, jakich w sobie doświadczamy. W tej sztuce możemy się ćwiczyć przez całe życie, nie zaczyna się ona od stabilizacji zawodowej czy przejścia na emeryturę. W podeszłym wieku ukazują się jedynie w bardziej jaskrawy sposób te kwestie, które właściwie odnoszą się do całego życia. Przecież w końcu nie żyjemy po to, by zachować młodość, lecz by się zestarzeć.

Erich Fromm porównuje nasze życiowe zadanie do narodzin: naszym zadaniem jest narodzić się w pełni. Do tego wyobrażenia odniósł się Leonardo Boff, kiedy w tekście opublikowanym z okazji swoich siedemdziesiątych urodzin napisał: "Podeszły wiek jest ostatnim etapem ludzkiego wzrastania. Rodzimy się w pełni, ale nigdy nie jesteśmy dokończeni. Musimy dopełnić naszych narodzin, urzeczywistniając naszą egzystencję, otworzyć drogi, przezwyciężyć trudności i ukształtować naszą drogę życia. Wciąż jesteśmy w procesie stawania się. Zaczynamy od narodzin. W ciągu naszego życia rodzimy się nadal stopniowo, aż wreszcie narodziny się dopełnią. Podeszły wiek jest ostatnią okazją, jaką oferuje nam życie, by zakończył się rozwój, dojrzewanie i wreszcie narodziny". Starzenie się stanowi element tego całościowego życiowego procesu.

Niniejsza książka nie jest książką o starości, lecz raczej o życiowym procesie dojrzewania.

W dalszej części nie zamierzam przedstawiać ani żadnych poglądów medycznych, ani systematycznego opisu starzenia się. Pragnę raczej zająć się tymi kwestiami, które poruszyły mnie w trakcie rozmów z różnymi ludźmi i które wypłynęły w moim życiu przez proces starzenia się. Oczywiście nie jestem w stanie udzielić żadnych ostatecznych, jednoznacznych odpowiedzi. Pragnę tylko podjąć próbę udzielenia wskazówek, byście Wy, droga Czytelniczko i drogi Czytelniku, mogli odkryć w sobie drogę, która poprowadzi Was przez wszystkie etapy życia do życia prawdziwego, czyli do życia, którego nie zniszczy śmierć.