Jak niedawno pisaliśmy, tradycyjnie przyjmuje się, że 16 kwietnia obchodzimy rocznicę złożenia ślubów zakonnych przez Franciszka z Asyżu i jego współbraci na ręce papieża Innocentego III oraz ustnego zatwierdzenia przez niego Reguły franciszkańskiej. Dlaczego tradycyjnie i skąd wątpliwości związane z datą? Wyjaśnia o. Andrzej Hejnowicz.

Franciszkański Kalendarz Liturgiczny pod datą 16 kwietnia podaje informację, że tego dnia obchodzimy rocznicę złożenia ślubów zakonnych przez Franciszka z Asyżu i jego współbraci na ręce papieża Innocentego III oraz ustnego zatwierdzenia przez niego Reguły franciszkańskiej. Tak podana informacja rodzi przynajmniej kilka pytań i wątpliwości. Jedną z nich jest np. skąd znamy ową datę? W jakim dokumencie się zachowała? Poza tym interesującym jest też pytanie o to jakie śluby złożył Asyżanin oraz jaką Regułę zatwierdził papież?

Czytelnik, niezbyt zorientowany w problemach franciszkańskich słysząc powyższe informacje i przeglądając „Źródła Franciszkańskie” dojdzie do prostego wniosku: istnieją dwie Reguły franciszkańskie, pierwsza jest niezatwierdzona więc zatwierdzenie ustne może dotyczyć tylko tzw. Reguły zatwierdzonej. Inaczej mówiąc, Innocenty III w 1209 roku zatwierdził ustnie Regułę, którą w roku 1223 Honoriusz III potwierdził bullą papieską. Wszystko jasne i wszystko logiczne, szkoda, że niezgodne z prawdą.

Na temat zatwierdzenia ustnego i ślubów złożonych przez Franciszka mieliśmy już okazje pisać na łamach naszego portalu, zatem zajmiemy się przede wszystkim kwestią daty wizyty Poverella w Rzymie.

Mimo że wyprawę do Rzymu opisują wszystkie wczesne źródła franciszkańskie od Tomasza z Celano poprzez Trzech Towarzyszy do Bonawentury, żadne nie podaje konkretnych odniesień chronologicznych. Jednak w późnej tradycji Zakonu Braci Mniejszych utrwaliła się data 16 kwietnia 1209 r. jako dzień zatwierdzenia Reguły. Jest to data połączona z przybyciem pierwszych naśladowców i przesunięta o rok. Autor „Kroniki XXIV Generałów” podał 16 kwietnia (XVI kalendas Madii) 1208 roku jako dzień przyłączenia się pierwszych naśladowców. Dlatego jest mało prawdopodobne, aby dokładnie za rok, 16 kwietnia 1209 roku dokonało się zatwierdzenie zakonu. Taką datę podaje m.in. Heribert Holzapfel w swoim „Podręczniku Historii Zakonu Braci Mniejszych”, który w języku polskim ukazał się w 2012 roku, co może sugerować, że zawiera współczesne badania, ale jego oryginał został wydany ponad wiek temu, a mianowicie w roku 1909, a więc nie uwzględnia odkryć naukowych z ostatnich lat. Natomiast zmarły w 1997 roku kapucyński znawca historii zakonu, Lazaro Iriarrte, w „Historii franciszkanizmu” stwierdza, iż zakon został zatwierdzony wiosną 1210 roku. Prawdopodobnie kwietniową datę Holzapfel przejął od liturgistów franciszkańskich, którzy taki termin podawali w brewiarzach używanych do Soboru Watykańskiego II. Luciano Bertazzo wykazał, iż przywoływana tradycja jest niezbyt stara, bowiem święto pojawiło się po raz pierwszy w roku 1909. Jednak we wspomnianych zapiskach brewiarzowych nie znajdziemy żadnego uzasadnienia tej daty.

Podobnie jak w innych kwestiach, tak i w sprawie ustalenia daty wizyty Franciszka u papieża toczy się dyskusja. Do ustalenia okresu, w którym mogłaby się ona odbyć, naukowcy biorą pod uwagę dwa wydarzenia − przejazd cesarza Ottona IV przez Asyż i wyjazd papieża z kurią z Rzymu do Viterbo. O pierwszym wydarzeniu informuje Tomasz z Celano w „Życiorysie pierwszym”, pisząc, iż Święty zabronił sobie i wszystkim braciom (z wyjątkiem jednego) patrzeć na to widowisko. Na podstawie „Regesta Imperii” ustalono, iż Otton mijał miasto Franciszka we wrześniu 1209 roku, w drodze do Rzymu, i w listopadzie 1210 roku, w drodze powrotnej. Koronacja Ottona z Brunszwiku odbyła się w Bazylice św. Piotra 4 września 1209 roku.

Natomiast Innocenty III wyjechał ze swej stolicy dzień po święcie Zesłania Ducha Świętego, które w roku 1209 przypadało 17 maja, a powrócił we wrześniu tegoż roku. Skupiamy się więc na roku 1209, bowiem według Tomasza z Celano Otton udaje się do Wiecznego Miasta „celem przejęcia korony ziemskiego imperium”.

Jest jeszcze jeden argument potwierdzający ten przedział czasu, mianowicie milczenie Celańczyka o kardynale Hugolinie, późniejszym Grzegorzu IX, który był zleceniodawcą „Życiorysu pierwszego”. Gdyby kardynał był obecny w Rzymie podczas wizyty pierwszych braci, autor nie omieszkałby o nim wspomnieć. Wspomniany kardynał od wiosny 1207 do września 1209 roku przebywał jako legat papieski w Niemczech.

Po tych uściśleniach historycy są zgodni co do tego, że podróż odbyła się w okresie wielkanocnym, czyli między 29 marca a 17 maja 1209 roku. Czyli między dniem Paschy (29 marca) a wyjazdem Innocentego III z Rzymu (18 kwietnia). Biorąc pod uwagę odległość między Asyżem a Rzymem (ok. 200 km) i warunki atmosferyczne, najlepszym okresem na wędrówkę, która odbywała się pieszo, był okres od 25 kwietnia do 16 maja. Przy takim przedziale czasowym spotkanie Franciszka z Innocentym III nie mogłoby odbyć się 16 kwietnia. Podróż trwała od 10 do 14 dni. Nie można ustalić konkretnego dnia. Co więcej, w 390 listach Innocentego III, które zachowały się z okresu między listopadem 1208 a październikiem 1209 roku, nie ma nawet najmniejszej wzmianki o Franciszku i jego towarzyszach. Fakt tym bardziej dziwny, gdy weźmie się dosłownie dwa wyrażenia z Testamentu: Et ego paucis verbis et simpliciter feci scribi ed dominus Papa confirmavit mihi. Nie istnieją uzasadnione motywy, by wątpić w prawdziwość tych słów. Co najwyżej zmienia się bezpośredni wykonawca. Franciszek twierdzi, że kazał spisać, natomiast biografowie, już od Tomasza z Celano poczynając − chcąc podkreślić pochodzenie Reguły od Franciszka − podkreślają, że to on ją napisał: scripsit sibi et fratribus. Ze wszystkich wymienionych tekstów wynika, że Asyżanin napisał lub też polecił napisać jakiś tekst. Taka była również procedura w kurii rzymskiej. Proszący o zatwierdzenie musieli przedstawić do rozpatrzenia i oceny propsitium w formie pisemnej.

Trudno przedstawić w jasny sposób, jak przebiegał proces prośby braci w kurii papieskiej. Jednak nie do przyjęcia jest utwierdzone w tradycji franciszkańskiej przekonanie o „ustnym zatwierdzeniu”. Oczywiście, w praktyce Stolicy Apostolskiej występuje taka możliwość, ale − jak wykazał austriacki historyk Werner Maleczek − nigdy za rządów Innocentego III i w późniejszych czasach nie została podjęta decyzja o zatwierdzeniu propositum w formie ustnej, a wyłącznie pisemnej. Co nie dziwi w obliczu faktu, że prośbę z propozycją należało przedstawić pisemnie do kurii. Tak więc i odpowiedź miała formę dokumentu. Potwierdzeniem takiego przebiegu spraw są zachowane dokumenty dotyczące zatwierdzenia modelu życia dla humiliatów w 1201 roku i przede wszystkim „Ubogich z Lyonu”, którzy po zatwierdzeniu papieskim 18 grudnia 1208 roku zaczęli być nazywani Poveri Cattolici. Stąd też wniosek, że w praktyce kurii rzymskiej nie istniała możliwość „ustnego zatwierdzenia”, a jeśli tak, to i Franciszek z braćmi nie mogli jej otrzymać. A jeżeli uzyskali pisemne zatwierdzenie, to powstaje pytanie: dlaczego ani w dokumentacji zakonu, ani w archiwum Stolicy Apostolskiej nie zachowała się najmniejsza wzmianka o tym wydarzeniu?

Nie ma, jak wspomnieliśmy, żadnego świadectwa o tym spotkaniu pochodzącego z otoczenia Innocentego III. Nie zachowały się też wzmianki o tym w archiwum watykańskim. Wszystkie informacje o przebiegu tego spotkania zostały napisane po kanonizacji Poverella, czyli po 16 lipca 1228 roku, wzbogacone o wiele szczegółów i opowieści nadprzyrodzonych, jak na przykład o sen o upadającej Bazylice św. Jana na Lateranie.

Wczesne hagiografie franciszkańskie jak np. „Anonim z Perugii” opisują również scenę złożenia przysięgi posłuszeństwa ze strony Franciszka i innych braci, którzy przyrzekają posłuszeństwo Franciszkowi jako swemu przełożonemu. Mowa jest, co warto podkreślić, tylko o ślubie posłuszeństwa a nie o ślubach zakonnych. W ten sposób Innocenty III, według autora, wprowadził we fraternitas pierwszą instytucję hierarchiczną. Takie rozwiązanie nie dziwi, jeśli weźmie się pod uwagę cel, jaki sobie założył piszący to dzieło. Chodziło mu bowiem o opisanie początków zakonu, co potwierdza sam tytuł: De inceptione vel fundamento Ordinis. W opisach tych, bardziej lub mniej świadomie, pewne formy prawne lub instytucjonalne rozwiniętego zakonu przesuwa się na jego początki. W taki sposób Franciszek stał się oficjalnym wyższym przełożonym ustanowionym przez samego papieża, a mała grupa pokutników formalnie zatwierdzonym zakonem.

Takie spojrzenie na zakon i jego początki utrzymuje się w wielu opracowaniach, również naukowych, gdzie przedstawia się spotkanie w Rzymie jako aprobatę ze strony Innocentego III dla nowej formy życia religijnego. Najwyraźniej w owych przekonaniach a nie w dokumentach historycznych należy szukać źródła dla 16 kwietnia jako daty zatwierdzenia Reguły franciszkańskiej i złożenia przez Franciszka i jego towarzyszy ślubów zakonnych.

o. Andrzej Hejnowicz

franciszkanie.pl