Drugą, bardzo ważną grupą apokryfów, są apokryfy Nowego Testamentu. Określamy je tak, ponieważ nawiązują do nowotestamentalnych wydarzeń i postaci. W tej chwili znane jest ponad 100 takich utworów[8]. Główną przyczyną ich powstania była chęć „uzupełnienia” szczegółów z życia Jezusa i osób Mu bliskich. Dzieła te nierzadko obfitujące w legendarne historie zyskały szczególną popularność wśród prostego ludu. Z tego też powodu wykorzystywali je heretycy, usiłując w ten sposób rozpowszechniać swoją doktrynę. Wspomniane dzieła powstawały głównie w okresie od II do V wieku. Większość z nich można traktować w kategoriach zabytków literatury starożytnej, ale nie wnoszą one wiele do poznania pism nowotestamentalnych. Świadczą jedynie o tendencjach doktrynalnych w pierwszych wiekach istnienia chrześcijaństwa. Jedynie te najstarsze, z przełomu I i II wieku, mogą być pomocne w badaniach nad powstawaniem Ewangelii. Zdecydowana większość z nich przypisywana była apostołom lub innym znanym postaciom pierwotnego Kościoła. Takie przypisywanie dzieł osobom cieszącym się znacznym autorytetem było podejrzane, zwłaszcza wtedy, gdy zawarta w nich doktryna odbiegała od tego, co było w tekstach czytanych podczas liturgii. Apokryfy miały zastosowanie w lekturze prywatnej, czyli dla duchowego pożytku wiernych, a także dla upowszechniania pewnych idei, w tym także heretyckich. Wielość tych tekstów o różnej wartości doktrynalnej stała się impulsem dla Kościoła do określenia, które z nich zawierają prawowitą naukę. Był to pierwszy krok do ustabilizowania się kanonu ksiąg biblijnych.

 

Nie wszystkie księgi znalazły się w kanonie. Te, które są poza nim, nazywamy apokryfami i dzielimy, podobnie jak Nowy Testament, na: ewangelie apokryficzne, dzieje, listy i apokalipsy. Do najbardziej znanych ewangelii apokryficznych zaliczamy: Ewangelię Tomasza, Ewangelię Marii Magdaleny, Ewangelię Judasza.

 

Pierwsza z nich, Ewangelia Tomasza, datowana jest na początek III wieku. Zawiera zbiór ponad 100 wypowiedzi przypisywanych Jezusowi. Niektóre z nich są podobne do wypowiedzi znajdujących się w Ewangeliach kanonicznych (zwłaszcza Mt, Mk, Łk). Ostateczna redakcja nastąpiła w środowisku gnostyckim, na co wskazują pewne elementy doktrynalne, jak np. potępienie zależności duszy od ciała.
Ewangelia Marii Magdaleny zachowana jest w postaci tekstu koptyjskiego oraz niewielkiego fragmentu greckiego. Ma formę dialogu Jezusa z uczniami, a także opisuje prywatne objawienie dane Marii Magdalenie. Tekst zdradza wpływy gnostyckie.

 

Ewangelia Judasza, rozsławiona ostatnio, powstała w latach 130–170. Manuskrypt tego dzieła odnaleziono w Egipcie na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Jest poważnie zniszczony (brakuje ok. 70 % tekstu). W 2001 roku przeprowadzono jego konserwację oraz badania literackie. Ewangelia ta wywodzi się najprawdopodobniej ze środowiska gnostyckiej sekty kainitów. W opisanych ostatnich chwilach życia Jezusa Judasz miał Go nie zdradzić, lecz miał wydać Jezusa na wyraźne Jego życzenie. Kainici uważali m.in., że Stary Testament był dziełem szatana. Według nich, Bóg Starego Testamentu był Bogiem prawa, zemsty i niesprawiedliwości. Gnostycy uważali, że zbawienie daje gnoza, wiedza. Ewangelia Judasza nie mówi nic o zbawieniu przyniesionym przez Jezusa. Jezus ukazany jest tam jedynie jako Ten, co poucza.

 

Z innych dzieł apokryficznych można wymienić utwory, które analogicznie do Dziejów Apostolskich ukazują losy Pawła, Andrzeja, Tomasza, Jana. Opowiadają one o ich działalności misyjnej. Niektóre z nich są bardzo stare, datowane na połowę II wieku. Istnieje także grupa pism, nawiązujących do listów Pawła – np. apokryficzne listy do Laodycejczyków, apokryficzny list do Koryntian. Osobną grupę pism stanowią apokalipsy. Ich autorzy starali się dać odpowiedź na pytanie, co będzie potem. Najbardziej znana jest Apokalipsa Piotra powstała prawdopodobnie w Egipcie w latach 100–135. Jej autor ukazuje karę dla różnych grup grzeszników oraz nagrodę dla ludzi sprawiedliwych.

 

Znaczenie apokryfów

 

Warto pokusić się także o odpowiedź na pytanie o znaczenie apokryfów dla badań nad Pismem Świętym.
Bez wątpienia apokryfy są cennym świadectwem literackim swojej epoki. Ponieważ nie są księgami natchnionymi, nie mogą stanowić argumentacji w formułowaniu tez teologicznych. Możemy natomiast dzięki nim poznać różne tendencje, prądy religijne panujące w czasach bezpośrednio poprzedzających przyjście Jezusa i w pierwszych wiekach Kościoła. Niektóre z nich (powstałe na przełomie obu Testamentów) mogą stanowić cenną pomoc dla zrozumienia pewnych zagadnień poruszanych w księgach biblijnych. Wiele spośród apokryfów jest świadectwem wiary i pobożności ludzi żyjących w tamtych czasach (np. Psalmy Salomona). Ciekawy jest fakt, że znana modlitwa za zmarłych: „Wieczny odpoczynek racz im dać, Panie, a światłość wiekuista niechaj im świeci” ma swoje bezpośrednie źródło w apokryfie – 4 Księdze Ezdrasza (2,34-35). Chrześcijanin interesujący się tym wszystkim, co stanowi szeroko rozumiane tło Biblii, może również po nie sięgać. Większość z nich bowiem mamy do dyspozycji także w tłumaczeniu polskim. Ważne jednak, by sięgać po tłumaczenia przygotowane przez specjalistów, dysponujących rozległą wiedzą filologiczną i historyczną. Takie prace opatrzone są rzetelnym komentarzem naukowym, który pozwoli odnaleźć się w zawiłościach teologii pierwszych wieków.

 

* * *

 

Celem niniejszego opracowania jest próba ukazania Czytelnikowi bogactwa biblijnych apokryfów. Dział nauk biblijnych (i patrystycznych) zajmujący się badaniami nad literaturą apokryficzną rozwija się niezwykle dynamicznie. Owocem tego są coraz to nowe publikacje. Obejmują one zarówno krytyczne wydania tekstu oryginalnego ksiąg apokryficznych, jak również tłumaczenia, komentarze i opracowania do nich. Dowodzi to, że teologowie coraz chętniej sięgają po starożytne dzieła mogące służyć pomocą w rozumieniu Pisma Świętego i w badaniach nad kształtowaniem się nauki Kościoła w pierwszych wiekach jego istnienia. Tak więc
„apokryfy” wcale nie są księgami ukrytymi. Kościół ich przed nikim nie schował. Wręcz przeciwnie, dokłada wiele wysiłków, aby je naukowo opracować i udostępniać rzeszom czytelników.