ESCHATOLOGIA OGÓLNA

Paruzja czyli powtórne przyjście Chrystusa

Przy końcu świata Chrystus powróci w chwale na Sąd Ostateczny. Jest to dogmat wiary. Symbol Apostolski mówi: ,,Stamtąd przyjdzie sądzić żywych i umarłych''. Symbol nicejsko - konstantynopolitański dodaje: ,,w chwale''. Pan Jezus jasno przepowiedział - i to wielokrotnie - swoje przyjście przy końcu świata. Mt 16,27: ,,Syn Człowieczy przyjdzie w chwale Ojca Swego z Aniołami Swymi i wtedy odda każdemu według uczynków jego''. Mt 24,30: "A wówczas ukaże się na niebiosach znak Syna Człowieczego i wtedy płakać będą wszystkie pokolenia na ziemi i ujrzą Syna Człowieczego przychodzącego w obłokach niebieskich i z mocą wielką i majestatem''. (Por. Mk 13,26; Łk 21,27).

Znakiem Syna Człowieczego jest według Ojców Kościoła - Krzyż. Przyjście na obłokach według Daniela 7,13 oznacza Jego moc i chwałę Bożą. Por. Mt 25,31; 26,64; Łk 17,24, gdzie mówi o dniu Syna Człowieczego. Większość listów apostolskich za-wiera aluzję do przyjścia Chrystusa Pana, który objawi swą chwałę. Św. Paweł (I Tes. 4,15-17) mówi o okolicznościach przyjścia Pana, ale nie precyzuje czasu. Przeciwnie, w następnym rozdziale przestrzega Tesaloniczan przed ustalaniem daty. ,,Dzień Pański przyjdzie jak złodziej'' - I Tes. 5,2. Mówiąc w I osobie liczby mnogiej stawia się w sytuacji czytelników w ogóle, a nie swego aktualnego pokolenia. Celem przyjścia Chrystusa jest zmartwychwstanie umarłych i sprawiedliwe wynagrodzenie lub kara (wg II Tes. 1,8). Wierni mają oczekiwać przyjścia Pana w czystości swoich uczynków (I Kor 6,8; I Tes. 3,15; 5,23 i inne). Świadectwo Tradycji jest jednozgodne. Dla przykładu w "Didache'' jest napisane: ,,Tak więc świat zobaczy Pana przychodzącego w obłokach niebieskich''. Paruzję czyli Objawienie się Chrystusa i Jego przyjście na Sąd Ostateczny poprzedzą pewne znaki. Na ogół wylicza się 5 takich znaków:

1. Rozszerzenie Ewangelii na cały świat. Pan Jezus mówi: ,,Ta Ewangelia będzie głoszona po wszystkim świecie na świadectwo wszystkim narodom i wtedy nastąpi koniec'' (Mt 24,14). Nie znaczy to jednak, że koniec nastąpi zaraz po rozszerzeniu się Ewangelii. Trzeba pamiętać, że dla Pana Boga czas nie istnieje. Nie da się też ustalić, ile czasu upłynie od zaistnienia tych znaków do paruzji Chrystusa.

2. Nawrócenie Żydów. W liście do Rzymian św. Paweł mówi im ,,tajemnicę'' tymi słowami: ,,Dopóki poganie nie wejdą i tak wszytek Izrael będzie zbawiony'' - (Rz 11,25-26). Mowa jest tu o całości Izraela w znaczeniu moralnym. Często wiąże się nawrócenie Izraela z przyjściem Eliasza przed Mesjaszem. Pan Jezus wskazał im na Jana Chrzciciela jako na Eliasza (por. Mt 17,12).

3. Apostazja. Pan Jezus przepowiada, że w epoce poprzedzającej koniec wystąpią fałszywi prorocy, zwodzący ludzi (Mt 24,4-5). Św. Paweł stwierdza w liście do II Tes. 2,3: ,,Dopóki nie przyjdzie odstępstwo i nie ukaże się człowiek grzechu, syn za-tracenia''.

4. Przyjście Antychrysta. We fragmencie powyższym z II listu do Tesaloniczan jest mowa o przyjściu człowieka grzechu. W dalszych wierszach jest podane kilka cech tego człowieka. Mianowicie w wierszach 4-10. Pan Jezus zabije go tchnieniem ust swoich (w. 6). Św. Jan nazywa go Antychrystem w I liście 2,18-22; 4,3 w II liście w. 7, ale nazywa tak również heretyków działających w jego imieniu. Według św. Pawła i św. Jana Antychryst zjawi się jako człowiek będący narzędziem szatana. Didache mówi o zjawieniu się uwodziciela świata. Odrzucić należy interpretację historyczną, która widzi Antychrysta w Neronie, jak również interpretację, która twierdzi, jakoby pojęcie Antychrysta zaczerpnięte było z Babilonii i Persji. Najstarszą monografię o Antychryście napisał św. Hipolit Rzymski.

5. Wielkie prześladowanie. Pan Jezus przepowiedział wojny, głód, zarazy, trzęsienia ziemi i prześladowania swoich uczniów: ,,Wtedy wydadzą was na udręczenie i zabijać was będą i będziecie w nienawiści u wszystkich narodów dla imienia Mego'' (Mt 24,9). Powrót Pana poprzedzą ogromne katastrofy w świecie. Por. Iz. 13,10; 34,4; Mt 24; Mk 13; Łk 22.

Dzień przyjścia Pana

Pan Jezus nie określił dokładnie powtórnego przyjścia. Cała ekonomia duszpasterstwa Bożego wymaga niepewności dnia przyjścia Pana - tak indywidualnie, jak tym bardziej społecznie. ,,Czuwajcie tedy, bo nie wiecie dnia ani godziny'' (Mt 25,13). ,,A o dniu onym albo o godzinie nikt nie wie, ani Aniołowie w niebie, ani Syn, jeno Ojciec. Baczcie, czuwajcie i módlcie się, bo nie wiecie kiedy czas nastanie (...) Czuwajcież wtedy, bo nie wiecie, kiedy Pan przybędzie (...) Aby snadź przyszedłszy z nagła nie zastał was śpiącymi. A co wam mówię, wszystkim mówię: czuwajcie''(Mk 13,32-37). Pan Jezus przed Wniebowstąpieniem mówi ,,nie wasza to rzecz znać czasy i chwile, które Ojciec położył w swej władzy'' (Dz Ap. 1,7). Odpowiadał na pytania dotyczące Je-go przyjścia. Apostołowie pytali: ,,Panie, czy w tym czasie przywrócisz królestwo Izraelowi?. Pan Jezus nie mówił o swym przyjściu jako bliskim. (por. Mt 24,14; Łk 21,24; 17,22). Parabole o powrocie swoim suponują długą nieobecność /por. Mt24,48; 25,5; 25,19: ,,A po niemałym czasie wrócił się Pan do onych sług''. To samo suponują parabole o długim wzroście królestwa Bożego (Mt 13,24-33). W wielu przypadkach przyjście Pana oznacza przyjście Jego karzącej potęgi, i tak u Mt 10,23 mowa jest o przyjściu sądu nad Jerozolimą. Nieraz przyjście Pana oznacza rozszerzenie się Jego królestwa (Mt 16,28; Mk 9,1; Łk 9,27), nieraz zaś wynagrodzenie sprawiedliwych w niebie (J 14,3; 21,22). Słowa u Mt 24,34 odnoszą się do Jerozolimy: ,,Zaprawdę powiadam wam, nie przeminie to pokolenie, aż się to wszystko stanie''. Apostołowie również uczą, że data paruzji jest nieznana. Św. Paweł w I Tes. 2,1 ostrzega przed oczekiwaniem Chrystusa Pana zaraz. Św. Piotr poucza, że dla Boga tysiąc lat jest jak jeden dzień /II P. 3,8-10/. Podobne ostrzeżenie można wyciągnąć z Apok. 3,3; 16,15. Mimo niepewności daty paruzji chrześcijaństwo pierwszych wieków oczekiwało przyjścia Pana z wielką tęsknotą i niecierpliwością. Tak w Apok. 22,20: ,,przyjdź, Panie Jezu''. Podobnie w liście do Filip. 4,5; Hebr. 10,37; Jakuba 5,8; I Piotra 4,7; I Jana 2,18. Św. Paweł woła w liście I Kor 16,22 po aramejsku: ,,marana ta - nasz Panie, przyjdź''. Podobnie mówi Didache (10,6).

Zmartwychwstanie umarłych

Symbol Apostolski mówi: ,,Wierzę w ciała zmartwychwstanie''. Symbol Quicumque: ad cuius adventum omnes homines resur-gere habent cum corporibus suis (wszyscy ludzie zmartwychwstaną w swoich ciałach) (D 40). Przeciwnikami zmartwychwstania byli saduceusze, poganie starożytni, gnostycy, manichejczycy, w średniowieczu katarowie, obecnie zaś materialiści i racjonaliści. W Starym Testamencie prorocy Ozeasz 6,3; 13,14i Ezechiel 37, 1-4. Obraz zmartwychwstania ciał interpretują jako wyraz uwolnienia Izraela z grzechu lub wygnania. Prorok Izajasz 26,19 mówi o zmartwychwstaniu sprawiedliwych. Daniel mówi o powszechnym zmartwychwstaniu: ,,A wielu tych, którzy śpią w prochu ziemi, ocucą się, jedni do żywota wiecznego, a drudzy na hańbę, aby widzieli zawsze''. O zmartwychwstaniu mówi także II Mach. 7,9, również 14,46. Według Wulgaty można zastosować do tezy powyższej słowa Hioba z 19, 25-27: ,,Scio enim quod redemptor meus vivit et in novissimo die de terra surrecturus sum et rursum circumdabor pelle mea et in carne mea videbo Deum meum'' (Lecz ja wiem: Wybawca mój żyje, ja zaś w dniu ostatecznym wstanę i znów przywdzieję moją skórę, i w ciele swym Boga zobaczę). Tekst hebrajski nie ma tego znaczenia o zmartwychwstaniu.

Pan Jezus odrzuca naukę saduceuszów (Mt 22,29-30). Nauczał bowiem o zmartwychwstaniu sprawiedliwych i nie-sprawiedliwych (Mt 5,29; 10,28; 18,8). Ewangelia Św. Jana 5,29 mówi: "I wejdą, którzy dobrze czynili na zmartwychwstanie żywota, a którzy źle czynili na zmartwychwstanie sądu''. Podobnie Ewangelia Św. Jana 11,25: ,,Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem''; J 6,44 ,,Ja go wskrzeszę w dzień ostatni''; J 6,58: ,,Kto pożywa tego chleba, żyć będzie na wieki''. Apostołowie głoszą zmartwychwstanie powszechne: Dz. Ap. 4,1; 17,18 i w innych miejscach. Św. Paweł dowodzi zmartwychwstania umarłych ze zmartwychwstania Chrystusa, szczególnie w liście I Kor. 15, 20-22: ,,A jednak Chrystus powstał z martwych jako pierwociny tych, co zasnęli; ponieważ właśnie przez człowieka śmierć i przez człowieka powstanie umarłych i jak w Adamie wszyscy umierają, tak w Chrystusie wszyscy będą ożywieni''. Powszechność zmartwychwstania zawarta jest w zwycięstwie Chrystusa nad śmiercią. Tak mówi św. Paweł. Tę myśl wyraża w liście do Rz 8,11; II Kor. 4,14; Flp 3,21.

Ojcowie pierwszych wieków wiele miejsca poświęcają zmartwychwstaniu, zwalczając ówczesne błędy, np. św. Klemens Rzymski, Tertulian, Orygenes, św. Metodiusz oraz apologeci II wieku, szczególnie Atenagoras z Aten. Rozum sam z siebie nie może dać dowodu przekonującego na zmartwychwstanie, może dać jednak pewne racje rozumowe, mianowicie pierwszą racją będzie jedność naturalna ciała i duszy, dalej konieczność sprawiedliwego wynagrodzenia lub kary. Rozum oświecony wiarą może podać rationes convenientiae, takimi będą: całkowite wypełnienie ,,Odkupienia'' będzie miało miejsce dopiero przy zmartwychwstaniu ciał, dalej zgodność członków Ciała Mistycznego z Jego Głową - Chrystusem, który już zmartwychwstał, i wreszcie uświęcenie ciała przez Eucharystię domaga się zmartwychwstania.

Identyczność ciała zmartwychwstałego

Sobór Laterański IV w 1215 r. orzekł: ,,Qui omnes cum suis propriis resurgent corporibus quae nunc gestant''/Wszyscy zmartwychwstaną ze swoimi własnymi ciałami, które teraz noszą/. Zaprzeczał tej tezie Orygenes. Pismo św. mówi implicite o tym w wyrażeniach takich jak: powstanie z mart-wych, ocknięcie się, co oznacza, że ci sami ludzie co do duszy i co do ciała - będą żyli jako zmartwychwstali. W Ks. II Mach. 7,11 słyszymy takie słowa: ,,Z nieba to mam, to jest język i ręce, ale dla zakonu Bożego i tym gardzę, bo się od niego znowu to otrzymać spodziewam''. Św. Paweł mówi w liście I Kor. 15,53: ,,Boć to skazitelne musi się przyoblec w nie-skazitelność i to śmiertelne w nieśmiertelność''. Ojcowie Kościoła przed Orygenesem stwierdzają wyraźnie identyczność ciała zmartwychwstałego. Natomiast po Orygenesie przeciwko jego nauce występował św. Grzegorz z Nyssy, św. Metody, św. Epifaniusz, św. Hieronim. Identyczność ta nie oznacza, że wszystkie elementy materialne, które składają się na ciało człowieka, zostaną odzyskane. Ciało zresztą w ciągu życia zmienia swoje elementy składowe, na poziomie komórkowym wystarczy, że jakaś część, nawet stosunkowo niewielka, ciała danego człowieka stanie się później znowu jego własnością, tak, że możemy powiedzieć, że ciała te będą numerycznie takie same. Ożywione ciała po zmartwychwstaniu będą tymi samymi ciałami, lecz nie takimi samymi ciałami. Durandus i Jan z Nea-polu twierdzili, że do identyczności ciała wystarczy, że jest ta sama dusza jako jedyna forma substancjalna ciała, która nadaje jakiejkolwiek materii indywidualne właściwości. Podtrzymywał zdanie Durandusa także Jana z Neapolu, później i kardynał Billot. Większość teologów jest przeciwna takiemu pojmowaniu tego zagadnienia. Zdaniem ogólnie przyjętym jest, że ciała zmartwychwstałe będą w pełni sił /dojrzałe/, że będą niepodległe zmianom, bez braków właściwych ciałom biologicznym.

Natura ciał zmartwychwstałych

Św. Paweł w liście do Filipian 3,21 mówi: ,,Który przemieni ciało nasze poniżone na podobieństwo ciała jasności swojej, wedle swej potęgi, którą też wszystko podbić sobie może''. List I Kor. 15,42 mówi: ,,Tak i ze zmartwychwstaniem: sieje się w skazitelności, powstaje się w nieskazitelności, sieje się w nieczci, a powstaje w chwale, sieje się w słabości, a powstaje w mocy, sieje się ciało zwierzęce, a powstaje ciało duchowe''. Opierając się na nauce św. Pawła rozróżniamy następujące cechy ciała uchwalebnionego:

1. Impassibilitas - niecierpiętliwość, co można wyrazić zdaniem: non posse mori, non posse pati (nie może umrzeć, nie może cierpieć). Tak w Apok. 21,4 czytamy: ,,I otrze Bóg wszelką łzę z oczu ich, a śmierci dalej nie będzie, gdyż pierwsze rzeczy przeminęły''. U Łk 20,36: ,,nie będą mogli więcej umrzeć''. Wewnętrzną racją niecierpiętliwości jest to, że ciała będą całkowicie podległe duszy, przeistoczone, chwalebne.

2. Subtilitas - subtelność. Cecha ta polega na tym, że ciała będą mogły np. przenikać bez przeszkód przez inne byty materialne. Tak jak Chrystus Zmartwychwstały przechodzi przez kamień grobowy, przez zamknięte drzwi. Racją wewnętrzną tej cechy jest to, że dusza całkowicie włada ciałem, którego istota substancjalna jest inna niż ciała biologicznego. Obecnie mamy przykłady takiego władania ciałem przez duszę np. w różnych formach bilokacji.

3. Agilitas - szybkość. Nie podleganie prawom fizycznym, niezależność od przestrzeni i grawitacji. Np. Chrystus pojawił się nagle i znikał natychmiast z oczu Apostołów po Zmartwychwstaniu.

4. Claritas - wolność od wszystkiego, co może przyćmić blask piękności. ,,Sprawiedliwi zabłysną jako słońce w Królestwie Ojca ich'' (Mt 13,43). Przykładem jest Przemienienie Pańskie (Mt 17,1), jak również pełen blasku wygląd Zmartwychwstałego, opisany przez św. Pawła (Dz. Ap. 9,3; 22,6). Racją wewnętrzną tej cechy jest ogarnięcie ciała przez piękność uchwalebnionej duszy. To piękno będzie zróżnicowane - w zależności od piękności duszy.

Całkowitość i nieśmiertelność ciał potępionych jest konieczna do tego, by mogli oni cierpieć wiecznie w piekle. Incorruptibilitas, (niezniszczalność) wg św. Pawła (I Kor. 15,22) wyklucza wszelką zmianę elementów materialnych, ale nie wyklucza możliwości cierpienia, jak mówi św. Tomasz. Wszystkim ciałom zmartwychwstałym, tak sprawiedliwych jak niesprawiedliwych będzie więc przysługiwała integritas - całkowitość oraz incorruptibilitas - nie-zniszczalność a także immortalitas - nieśmiertelność.

Sąd ostateczny

Wszystkie symbole wiary mówią, że Chrystus przyjdzie przy końcu świata, aby sądzić żywych i umarłych, to znaczy tych, którzy doczekają jako żywi końca świata i tych, którzy zmarli przedtem i zmartwychwstaną. Według innej interpretacji żywi i umarli znaczą: sprawiedliwi i grzeszni. Teza sformułowana powyżej jest zwalczana przez tych, którzy zaprzeczają nieśmiertelności osobistej i zaprzeczają zmartwychwstaniu. W Starym Testamencie prawda ta jest powoli objawiana. W Księdze Mądrości występuje już jasno (4,20; 5,24). Prorocy często mówią o sądach Bożych nad ziemią. Sądy te nazywają dniami Jahwe. P zaatakowali obóz żydowski w Szumen, Izraelici pod wodzą Saula zgromadzili się w Gilboa, ale siły filistyńskie były znacznie potężniejsze. Saul, lękając się przegranej bitwy, zwraca się do Boga w modlitwie, ale?... ,,radził się Saul Pana, lecz Pan mu nie poganie i bezbożni nawet spośród Izraela będą sądzeni i będą karani. Dobrzy zostaną oddzieleni od złych. Por. Joel 3,1 nn, Amos 5,18-20, Iz 46,15, Ks. Przyp. 2,21, Psalmów: Ps 1,5.

Pan Jezus często mówi o dniu sądu lub o sądzie, np. u Mt 7,22; 12,36; 11-22. Jako Syn Człowieczy będzie sądził: ,,Albowiem przyjdzie Syn Człowieczy w chwale Ojca Swego z Aniołami Swymi, a wtedy odda każdemu według uczynków jego'' (Mt 16,17). ,,Bo Ojciec nikogo nie sądzi, lecz cały sąd dał Synowi'' (J 5,22). ,,I dał mu władzę sąd czynić, dlatego iż jest Synem Człowieczym'' (J 5,27). Apostołowie powtarzają naukę P. Jezusa. Piotr mówi ,,On /Chrystus/ jest postanowiony od Boga sędzią żywych i umarłych'' (Dz. Ap. 10,42). Św. Paweł w swej mowie na Areopagu (Dz. Ap. 17,31) i w listach głosi, że Bóg będzie sądził świat w całej sprawiedliwości przez Jezusa Chrystusa. Tak napisał w liście do Rzymian 2,5-16 i w liście II Kor 5,10. Dzień sądu nazywa św. Paweł ,,dniem Jezusa Chrystusa (w Filip 1,6; I Kor 1,8; 5,5). Wychodząc z nauki o sądzie Apostoł wyciąga wnioski praktyczne w myśl zasad moralnych - tak w liście do Rz 14,10, I Kor 4,5. Z tego wypływa moc w czasie prześladowań (II Tes. 1,5). Apok. 20,10-15 mówi nam o sądzie. W tych księgach są zapisane dzieje wszystkich ludzi. Te dane biblijne rozwijają Ojcowie. Trzeba przyznać, że dane te są wystarczająco jasne. Tak więc św. Polikarp mówi: ,,Ten, który zaprzecza zmartwychwstaniu i sądowi jest pierworodnym synem szatana''. Podobnie w liście Barnaby, u św. Justyna, Ireneusza, Augustyna i wielu innych.

Przebieg Sądu ostatecznego

W swej mowie eschatologicznej (u Mt 25,31-46) Pan Jezus mówi o Sądzie Ostatecznym:,, A gdy przyjdzie Syn Człowieczy w majestacie swoim i wszyscy aniołowie z Nim, wtedy usiądzie na stolicy majestatu swego i zgromadzą się przed nim wszystkie narody i odłączy jednych od drugich jak pasterz odłącza owce od kozłów i pójdą ci na mękę wieczną a sprawiedliwi do żywota wiecznego''. Sąd Ostateczny jest nazywany również sądem Boga (por. - Rz 2,6). Jest to dzień, w którym Bóg będzie sądził przez Jezusa Chrystusa tajniki serc ludzkich /por. - Rz 2,16/. Aniołowie będą brali udział w sądzie jako słudzy i posłowie Chrystusa (por. - Mt 13,41). Bezpośredni udział mieć będą Apostołowie - (Mt 19,28), jak również wszyscy sprawiedliwi - (I Kor 6,2-3). Wszystkie czyny ludzkie, nawet słowa i myśli, będą przedmiotem sądu. (Mt 16,27); /Rz 2,16/. Dzień i miejsce sądu są nieznane. Dolina Jozafata, o której słyszymy u proroka Joela (3,2; 3,12) jest od czasu Euzebiusza uważana za dolinę Cedron. Ale mamy tutaj do czynienia z symbolem, który został wzięty z nazwy ,,Jahwe sądzi''. Sąd ostateczny służyć będzie chwale Boga i Jezusa Chrystusa, Boga i Człowieka - tak mówi św. Paweł w II Tess. 1,10. Sąd Ostateczny objawi mądrość Bożą w rządach światem, Jego dobroć i miłosierdzie wobec grzeszników, a przede wszystkim sprawiedliwość. Chwała Boga - Człowieka osiągnie wówczas swój szczyt. Na Sądzie Ostatecznym człowiek będzie sądzony jako członek społeczności ludzkiej, a nie tylko jako jednostka. Sąd doszczegalnej granicy miedzy światem ludzkim a rzeczywistością pozamaterialną.

Toteż współczesnych historyków nie dziwią naiwne, prymitywne, antropomorficzne wyobrażenia życia po śmierci występujące w pozachrześcijańskich religiach. Powstaje zasadnicze pytanie, który był sądem jednostkowym, sąd ostateczny będzie sądem społecznym. Wypełnienie całkowite nagrody lub kary urzeczywistni się przez zmartwychwstanie ciał.